Цідаў
Люблю сустракацца са старымі людзьмі, слухаць іх успаміны пра жыццё, пра гісторыю роднага краю. Яны расказваюць, і падаецца, што пераносішся ў іншы час, бачыш, як жылі раней. Так было і ў Цідаве, куды мы завіталі, працягваючы нашы вандроўкі па малых населеных пунктах раёна, сонечным вераснёвым днём. Хадзілі і слухалі, каб пасля расказаць пра тое, што даведаліся аб жыцці вёскі, на старонках нашай газеты. Успаміны старых людзей – ужо гісторыя, цікавая і захапляючая, з якой абавязкова хочацца пазнаёміць і чытачоў…
Нягледзячы на тое, што Цідаў знаходзіцца не ў глыбінцы нашага раёна, а на бойкай аўтадарозе Калінкавічы-Бабруйск, моладзь даўно пакінула гэты маляўнічы куток. І сёння тут пражывае ўсяго 12 чалавек. Ёсць пункт сацыяльных паслуг, паштовая машына развозіць пенсіі і газеты, два разы на тыдзень прыязджае аўталаўка. Вось і ўсё. А яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя ў вёсцы кіпела жыццё, была свая пачатковая школа, магазін, калгас, клуб. Перад тым, як пачаць расказваць пра жыхароў вёскі, з якімі давялося сустрэцца падчас паездкі, давайце звернемся да гісторыі населенага пункта.
У энцыклапедыі “Гарады і вёскі Беларусі” чытаем: “Цідаў (раней Цыдавічы) – вёска ў Казловіцкім сельсавеце, за 34 км на поўнач ад Калінкавіч, 13 км ад чыгуначнай станцыі Халоднікі. У 2004 годзе — 26 гаспадарак, 43 жыхары.
Па пісьмовых крыніцах вядома з 19 ст. як вёска ў Азарыцкай воласці Рэчыцкага павета Мінскай губерні. Тут былі фальваркі Каралін, Марыянаў, Кабылец. У 1890-1898 гг. у гэтых месцах працавала меліярацыйная экспедыцыя Івана Жылінскага, якая пракладвала канал Іпа (27 вёрст, непадалёку ад вёскі). Паводле перапісу 1897 года ў Цідаве — 34 двары, 194 жыхары. На пярэдадні Першай сусветнай вайны насельніцтва павялічылася да 237 жыхароў. У год рэвалюцыйных віхур цідаўцаў было 289. У 1931 г. вяскоўцы ўступілі ў калгас, дзейнічала пачатковая школа, у якой у 1935 г. навучалася 65 дзяцей. У Вялікую Айчынную вайну ў студзені 1944 г. нямецкія акупанты спалілі 6 двароў і загубілі 6 жыхароў. 27 вяскоўцаў загінулі на фронце. У пасляваенныя гады насельніцтва вёскі пачало змяншацца: паводле перапісу 1959 тут было 133 жыхары. У 1999 г. – 33 двары, 62 жыхары. У складзе саўгаса “Азарычы” (цэнтр – в. Азарычы). Планіровачна складаецца з кароткай прамалінейнай вуліцы, да якой з поўдня далучаецца невялікі завулак. Забудова двухбаковая, няшчыльная, драўляная сядзібнага тыпу. За 2 км на паўднёвы ўсход, ва ўрочышчы Гарадок – балотнае гарадзішча, на захад цягнецца Калпакская даліна”.
Сённяшнія жыхары Цідава – людзі сталага ўзросту. Многім з іх нават цяжка выйсці на вуліцу. А што і казаць пра тое, каб зазірнуць ў навакольны лес па грыбы ды ягады, на якія, з гонарам падкрэсліваюць усе вяскоўцы, багатыя іх балоцістыя мясціны. Таму тыя, у каго яшчэ хапае здароўя, зарабляюць капейку на дарах лесу — здаюць іх нарыхтоўшчыкам. Больш слабыя сядзяць у сваім двары, паціху корпаюцца, тупаюць вакол хаты, але ад’язджаць да дзяцей і ўнукаў не хочуць. Кажуць: “Тут пахаваны мае родныя, бацькі, тут і я дажыву адмераны мне Богам век”. Так казаў нам і Іван Канстанцінавіч Лужкоў – старажыл Цідава, які нарадзіўся 22 чэрвеня 1917 года. Нягледзячы на ўзрост, ён мае добры слых і памяць.
— Бацька мой, Канстанцін Нікітавіч, быў удзельнікам Грамадзянскай вайны, з якой вярнуўся інвалідам, — успамінае Іван Канстанцінавіч. — Разам з маці Арынай Сцяпанаўнай яны выхавалі васьмярых добрых дзяцей.
У вялікай сям’і Лужковых Іван быў малодшым сынам. Ён толькі хадзіў у пачатковую школу, што была адчынена ў вёсцы ў сярэдзіне 20-х гадоў мінулага стагоддзя, а старэйшыя браты ўжо жаніліся і абзаводзіліся сем’ямі. Навука давалася хлопчыку лёгка, таму бацькі вырашылі — малодшы сын павінен вучыцца далей. Цэлы год хадзіў па бездарожжы Іван за шэсць кіламетраў у суседнія Навасёлкі ў сямігодку. Восенню і вясной мясіў гразь, якая не прасыхала ў гэтых балоцістых мясцінах, і амаль кожны дзень прыходзіў на ўрокі з мокрымі нагамі, зімой лез праз вялікія гурбы снегу. Часта, калі дарога станавілася зусім дрэннай і з-за снежных заносаў не было бачна, куды ісці, ён заставаўся начаваць у навасёлкаўскіх аднакласнікаў.
— За год гэта беганіна туды-сюды мне надакучыла. І я сказаў бацьку, што ў шосты клас не пайду, застануся дапамагаць дома па гаспадарцы, — успамінае Іван Канстанцінавіч.
Маці крыху пагаравала, што малодшы сын, якога яна хацела бачыць настаўнікам, кінуў навуку. Пасля скарылася і прапанавала хлопцу займацца пчалярствам. Дарэчы, і бацька, і дзед Івана Канстанцінавіча былі пчалярамі. Гэтай складанай справай захапіўся і ён. А праз шмат гадоў перадаў сваё ўменне сыну Мікалаю, які сёння трымае вялікі пчальнік у вёсцы.
Да вайны паспелі скончыць пачатковую школу ў Цідаве яшчэ дзве мае субяседніцы – далёкія сваячкі Ксенія Антонаўна і Вольга Пятроўна Кундас. На вучобу ў Навасёлкі бацькі іх не пусцілі, бо патрэбна было пасвіць скаціну, прасці, гатаваць … У тыя гады ў жанчыне бачылі менавіта гаспадыню і маці, якая з’яўляецца захавальніцай роду чалавечага, сямейнага ачага. Таму ў сем’ях было па 8 — 10 дзяцей.
— Наша сям’я – бацькі Марыя і Пётр П’яўкіны і восем малых – жыла ў невялікай, перакошанай хаце, — расказвае Вольга Пятроўна. — І ўсім хапала месца, ніхто не скардзіўся, што спаць прыходзілася долі, што на ўсіх дзяцей былі адны валёнкі. Пасля вайны доўгі час туліліся мы ў курані, бо немцы разабралі нашу хату на мост цераз Іпу, які падарвалі партызаны. А сёння я бачыце ў якой раскошы жыву – адна ў вялікіх харомах засталася. Гаспадар мой, Міхаіл Лаўрэнцьевіч Кундас, памёр дзесяць гадоў таму назад, дочкі Ніна, Надзея, Галя і сыны Вася і Міша пераехалі ў Светлагорск і Калінкавічы. Я, бывае, сяду на лавачцы каля хаты, засумую і прыгадаю, як багата дзяцей высыпала на нашу вуліцу ў даваенны час. А зараз вакол цішыня…
…На пачатку 30-х гадоў ў вёсцы быў створаны калгас “Чырвоны Цідаў”. Калектывізацыя знаходзіць прыхільнікаў сярод бядняцка-серадняцкіх мас насельніцтва, больш заможныя сяляне (а такіх, як кажуць старажылы, у вёсцы было нямала), не хацелі ў яго ўступаць. Іх можна зразумець: гадамі яны гаротна працавалі, крыху разжыліся, а тут ўсё абагульняюць. Як жа тое будзе? Аднымі з першых у калгас прыйшлі Антон і Аляксандра Манько, якія выхоўвалі дзесяць дзяцей.
-Жылі мы вельмі бедна, — успамінае іх дачка Ксенія Антонаўна Кундас, – часта недаядалі. Таму, калі пачалі абагульняць гаспадарку, бацька прыйшоў і сказаў: “Ну што, маці, запісаўся я ў калгас. Можа, крыху лепш будзем жыць, капейку заробім”. Маці – у голас, ёй шкода было аддаваць скаціну, якую набылі такімі намаганнямі. Добра, што не забралі ў калгас нашу карову-карміцельку. Бацькам дазволілі яе пакінуць, бо ў нас была поўная хата дзяцей-пагодак.
Имя першага старшыні калгаса ніхто з цідаўскіх старажылаў, на жаль, не памятае. Івана Канстанцінавіча Лужкова, які таксама ўступіў у калгас, адправілі на курсы механізатараў у вёску Рудакова Хойніцкага раёна. Скончыўшы іх, хлопец прыйшоў на працу ў Халодніцкую МТС, якая абслугоўвала тады гаспадаркі Даманавіцкага раёна.
Перад самай вайной на вячорках у Казловічах Іван сустрэў сваю другую палавінку — яснавокую прыгажуню Надзею Мятлушка. Праз некалькі дзён пасля знаёмства маладыя запісаліся.
— У вёсках раней весялей жылі, — успамінае Іван Канстанцінавіч. — Нягледзячы на тое, што моцна стамляліся на працы, ладзілі цікавыя вячоркі. Спявалі, танцавалі. Я ў маладосці быў добры танцор, а мая Надзея вельмі прыхожа спявала. Бывала, летам моладзь збярэцца каля хаты. Надзея з дзяўчатамі песню вясёлую завядзе, я з хлопцамі пайду ў скокі так, што аж пыл стаіць. Уся вёска высыпле, каб паглядзець на наша выступленне. І хоць часам многім не было чаго паесці, абуць і апрануць, людзі не скараліся лёсу, не апускалі рукі, а дбалі з раніцы да вечара на акраец хлеба. Сёння я часта ўспамінаю тыя даваенныя гады: справядлівага бацьку, гаспадарлівую маці, нашу хату сярод яблыневага саду…
…У хуткім часе ў вёску прыйшла чутка – пачалася вайна. Старшыня калгаса “Чырвоны Цідаў” Яськоў летам 1941 года арганізаваў эвакуацыю тэхнікі, жывёлы і збожжа ў Чарнігаўскую вобласць. Іван быў у ліку 12 механізатараў, якім даверылі выканаць гэта адказнае заданне. Перапраўляліся цераз пераправу на Дняпры каля Лоева, тым жа маршрутам, толькі пешшу, вярталіся дадому. Стомленыя цяжкай дарогай і ліпеньскай спякотай, хлопцы прылеглі адпачыць. І трэба ж было такому здарыцца, каб менавіта ў гэты момант на месца іх адпачынку ўпаў самалёт.
— Сябар мой, Васіль Дораш, загінуў на месцы, — успамінае Іван Канстанцінавіч. — Там хлопцы яго і пахавалі. А мне паламала рабрыны, пакалечыла нагу і прыціснула нырку. Ад страшэннага болю страціў прытомнасць. Прыйшоў ў сябе ў Хойніцкай бальніцы, куды мяне прывёз аднавясковец Паніхват Пячура, узяўшы каня і падводу ў вёсцы Амелькаўшчына, што знаходзілася недалёка ад месца аварыі. Урачы ўгаворвалі неадкладна рабіць аперацыю на нырцы. Я вагаўся, не ведаў, як быць. А медсястра мне параіла: “Дабірайся, Іване, дадому. Пашанцуе – будзеш жыць. А як зробяць табе аперацыю, хто ж з табой тут вазіцца будзе? Немцы хутка прыдуць і сюды, невядома, што нас усіх чакае”. З яе дапамогай дазваніўся я ў Казловічы да старшыні сельсавета Рагаўца і перадаў яму, каб бацька ехаў за мной у Хойнікі.
Праз некалькі дзён Канстанцін Нікітавіч забраў сына з бальніцы. Амаль год правёў Іван ў ложку. Пасля, перамагаючы страшэнны боль і слабасць, нанава вучыўся хадзіць. Як малога, які нічога не ўмее, даглядалі яго бацькі і жонка. А ў вёсцы тым часам ўжо ўладарылі немцы.
— Яны не лічылі сябе акупантамі, — расказвае яшчэ адна мая субяседніца Алена Дзмітрыеўна Лужкова. — Казалі, што прыйшлі вызваляць нас ад рабства, таму мірным жыхарам няма чаго іх баяцца, яны нас чапаць не будуць. Але так было толькі на словах. Разам з паліцаямі, якія добра ведалі кожнага жыхара вёскі, яны арганізавалі адпраўку моладзі ў Германію. Акрамя таго, нашых людзей ганялі на працу ў Азарычы, дзе быў вялікі нямецкі гарнізон.
Алена Дзмітрыеўна родам з Навасёлак. Яе маці, Хрысціна Цімаўна, у сярэдзіне 30-х гадоў мінулага стагоддзя пайшла ў Цідаў другі раз замуж за ўдаўца Дзмітрыя Нікітавіча Лужкова, які адзін выхоўваў пяцёра дзяцей. Свайго роднага бацьку сямігадовая Алена не памятала, таму хутка прывязалася да добрага і справядлівага айчыма. Павесялела і маці. Цяпер яна не плакала па начах у падушку, праклінаючы сваю нешчаслівую жаночую долю, а з ласкавай ўсмешкай завіхалася па гаспадарцы, гатавала, сцірала, ткала. І часам, прыціснуўшы Алену да сябе, казала: “Вось і бацька ў цябе знайшоўся, дачушка. Ты любі яго, цудоўны ён чалавек. Сябруй са сваімі братамі і сястрычкамі, цяпер мы ўсе – родныя. Дась Бог, будзем жыць добра”. У 1940 годзе ў Хрысціны Цімаўны і Дзмітрыя Нікітавіча нарадзілася дачка Вольга, якая і сёння жыве ў Цідаве недалёка ад зводнай сястры. Яны моцна сябруюць і падтрымліваюць адна адну. Разам адзначаюць святы, дні нараджэння і чакаюць у госці дзяцей і ўнукаў Вольгі Дзмітрыеўны.
Але вернемся назад, у 40-я гады мінулага стагоддзя. Спраўдзіцца марам і спадзяванням Хрысціны Цімаўны аб шчаслівай сям’і перашкодзіла Вялікая Айчынная вайна. Дзмітрыя Нікітавіча аднаго з першых забралі на фронт, дзе ён і прапаў без вестак, абараняючы радзіму ад ворагаў. А ў вялікай хаце Лужковых пасяліся страх і голад. Зноў вочы Хрысціны Цімаўны не прасыхалі ад слёз. Яна кожны дзень прачыналася і клалася спаць з адной думкай: “Чым накарміць дзяцей?”.
— Калі ў вёску прыйшлі немцы і занялі нашу хату, — расказвае Алена Дзмітраўна, — мы з маці перабраліся жыць у склеп. Многія цідаўцы хаваліся ад фашыстаў у лесе ці пераходзілі ў суседнія Навасёлкі, дзе было спакайней. Наша ж вёска знаходзілася на лініі фронта, партызаны некалькі разоў падрывалі мост цераз Іпу, таму заставацца ў ёй было асабліва небяспечна. Але маці не рызыкнула нікуды ісці адна з дзецьмі. У вайну нам пашанцавала выжыць ўсім.
А вось бацькі Ксеніі Антонаўны Кундас зімой 1943 перабраліся ў Навасёлкі да сваякоў, бо ў іх хату трапіў снарад, і яна згарэла з ўсімі пажыткамі.
— Аднойчы бацька мой, Антон Лявонавіч, — успамінае Ксенія Антонаўна, — пайшоў у Цідаў, каб пабачыцца з братам, і не вярнуўся. Доўгі час мы не ведалі, дзе ён і што. А пасля добрыя людзі расказалі, што ён трапіў у Бабруйскі канцэнтрацыйны лагер. Мы ўжо і не спадзяваліся пабачыць яго жывым. Але недзе праз год бацька ўцёк з палону і вярнуўся дадому. Не паспелі мы нарадавацца сустрэчы, як новая бяда – немцы пачалі зганяць жыхароў Цідава і Навасёлак у Азарыцкі лагер смерці.
Трэба адзначыць, што амаль усе цідаўцы, з якімі давялося сустрэцца і пагутарыць падчас паездкі, былі вязнямі канцэнтрацыйнага лагера смерці. Многія з іх пахавалі там сваіх родных, бацькоў, сясцёр, братоў, сяброў. Так, у сям’і Пятра і Марыі П’яўкіных у лагеры ад голаду і тыфу памерлі пяцёра дзяцей. У Алены Філімонаўны Сапоненкі адтуль не вярнуліся два браты і сястра.
— Жыву я на гэтым свеце ўжо 87 гадоў, — кажа яна, — а страшней вайны і Азарыцкага лагера нічога не бачыла. Зараз ужо добра жыць стала, спакойна, і грошай на ўсё хапае, купляй – не хачу. Так што нашым дзецям і ўнукам няма на што скардзіцца і Бога гнявіць. Галоўнае – быць сумленнымі людзьмі і не ленавацца, адказна працаваць. Я пра гэта заўсёды сыну Валодзі і ўнукам кажу, якія часта наведваюць мяне і завуць да сябе ў горад. Але я не хачу пакідаць хату, якую будавала разам з мужам Андрэем Трафімавічам. Каранямі прырасла я ўжо на роднай зямлі, не вырваць мяне адсюль…
… Пасля вайны ў Цідаве пачалося аднаўленне сельскай гаспадаркі, разбуранай ворагам. Было вельмі цяжка. Не хапала рабочай сілы, бо шмат мужчын не вярнулася з вайны, тэхнікі не было амаль ніякай. На палі прыходзілася выходзіць жанчынам і дзецям, якія сеялі, аралі, гаротна працавалі з раніцы да вечара. Іван Канстанцінавіч Лужкоў зноў садзіцца за трактар. Хто ж у яго сям’і будзе працаваць, калі не ён? Няхай сабе і калека. Старэйшыя браты Васіль, Якаў, Рыгор, Аляксей і Філімон загінулі на фронце. Маці і бацька пасля Азарыцкага лагера і перанесенага тыфу рэзка здалі.
У хуткім часе старшыня Навасёлкаўскага сельсавета Пётр Дзяркач, пабачыўшы, што Іван – адказны і сумленны работнік, прапаноўвае яму стаць брыгадзірам калгаса “Чырвоны Цідаў”. А яшчэ праз год хлопец увогуле пераходзіць на месца кіраўніка мясцовай гаспадаркі, якая пасля вайны атрымала новую назву — “Бальшавік”.
— Ні тэхнікі, ні мужчынскіх рук у Івана не хапала, — расказвае Таццяна Мікалаеўна Манько, якая ўсё жыццё працавала ў мясцовым калгасе. — Вельмі цяжка было яму падымаць гаспадарку, кіраваць бабамі і дзецьмі. Гнулі мы спіны на палях, свету белага за працай не бачылі. Мой бацька ўсю вайну хаваўся ў лесе з каровай, каб яна – наша адзіная карміцелька – не трапіла ў рукі акупантаў. Пасля мы на гэтай карове калгаснае поле абганялі, а яна, бедная, умудралася даваць яшчэ малако… Як не працуй, а заробкі ў гаспадарцы ў той час былі зусім малыя. Часам не хапала на ежу, а пра вопратку ці абутак зусім няма чаго казаць. Памятаю, я ў той час марыла аб прыгожай квяцістай сукенцы, такой, каб усе сяброўкі зайздросцілі. Маладая была, усяго 16 гадоў, вельмі ж хацелася фарсіць, нягледзячы на цяжкасці. А сёння ў мяне сукенкамі ды спадніцамі ўся шафа забіта, а прыбірацца не хочацца. Старая я ўжо для гэтага.
Таццяне Мікалаеўне — 84. Дваццаць гадоў назад яна пахавала мужа Васіля Пракопавіча Манько, з якім яны вырасцілі двух дачок Ніну і Святлану, прычакалі ўнукаў. Мы сядзім на прызбе каля яе вялікай хаты, якая патанае ў зелені садовых дрэў. Падбіраю з зямлі спелую, вялікую грушу, спрабую.
— Смачная?— пытаецца Таццяна Мікалаеўна.
— Вельмі.
— Бачыце, колькі ў мяне іх ляжыць і гніе. Груш і яблык я ў гэтым годзе шмат насушыла, варэння з іх літраў 20 паставіла, а ўсё роўна поўны сад гэтага багацця. Нават і не ведаю, што з ім рабіць. У пасляваенныя гады ніколі такое дабро не прападала б. А сёння мы раскошна жыць сталі: ежа пад нагамі валяецца, а мы лянуемся яе падабраць. Каб я была маладзейшая ды дужэйшая, то ўсё б паладавала, кампотаў закруціла, мачанак наклала ў бочку. А так, не хапае здароўя. Дочкі на мяне і так сварацца, што да іх не перабіраюся, жыву адна. Я ў іх ужо колькі зім зімавала, а ўсё роўна ў канцы сакавіка, як пацяплее, выбіраюся ў родную вёску, дзе мне нават дыхаць лягчэй…
У пасляваенныя гады цідаўская моладзь, шукаючы лепшай долі і большых заробкаў, па вярбоўцы ездзіла ў Казахстан і Комі. Маладыя Таццяна і Мікалай Канаплёвы, справіўшы вяселле, таксама адправіліся на чужыну за грашыма, на якія спадзяваліся пабудаваць сабе асобную ад бацькоў хату. Семнаццацігадовая прыгажуня Таццяна закахалася ў свайго будучага мужа, ураджэнца Савіч, з першага позірку. Яна, як і ўсе дзяўчаты, марыла, што пражыве з выбраннікам у згодзе шмат гадоў. Але шчаслівай ў замужжы яна не стала: Мікалай быў ніякі гаспадар, любіў выпіць і паскандаліць.
— Нездарма кажуць – Бог няроўна дзеліць, — адзначае Таццяна Міхайлаўна. — Не выпала на маю жаночую долю шчасця, не хапіла, напэўна. Як паехалі ў Казахстан – муж запіў, на працу не хадзіў. Я – у слёзы, не ведаю, што і рабіць. Пасварыліся моцна, і я адна вярнулася дадому ўжо цяжарная дачушкай Алай. Неўзабаве прыехаў і Мікалай, я па маладосці паверыла яго абяцанням, даравала. Але – дарэмна… Канчаткова разышліся мы, калі сыну Мішы было ўсяго некалькі месяцаў. Так і пражыла адна з дзецьмі, сама іх паднімала, хапаючыся ў калгасе за самую цяжкую працу. Вечарам, бывала, ледзь прыйду, упаду на ложак без сіл, а ў хляве скаціна раве галодная, недагледжаная. Паляжу, паплачу, але прымушаю сябе падняцца і ісці працаваць далей. Як я не зраблю, дык ніхто мне не зробіць. Не жыла – гаравала. Таму і здароўя сёння не маю, ногі зусім хворыя, ледзь ходзяць. Добра, што дзеці і ўнукі не забываюць. Ды брат Канстанцін недалёка жыве. Ён, праўда, таксама хворы, да мяне не ходзіць. А вось жонка яго, Ніна, амаль кожны дзень забягае, каб справіцца пра маё здароўе, расказаць навіны, дапамагчы. Вы іх абавязкова наведайце, яны там, у канцы вуліцы жывуць.
Развітаўшыся з Таццянай Міхайлаўнай, мы накіроўваемся да хаты Ніны Мікалаеўны і Канстанціна Міхайлавіча Кундасаў, якая знаходзіцца амаль ля самага лесу. “У 1967 годзе, — успамінае гаспадыня, — як мы пажаніліся і вырашылі жыць асобна ад бацькоў мужа (Ніна Мікалаеўна родам з Забалацця), добрага месца, каб паставіць новую хату, не было. Вакол – ці лес, ці балота. А сёння вунь гляньце, колькі двароў, дамоў пустуе, жыць у іх ужо няма каму. Каб мне тады сказалі, што пройдзе час і Цідаў апусцее, не паверыла б”.
Пачуўшы, што жонка з кімсьці размаўляе, з хаты памалу выходзіць гаспадар, які апошнім часам шмат хварэе і амаль цэлы дзень праводзіць у ложку. Выглянуўшы на вуліцу, Канстанцін Міхайлавіч пытаецца:
— З кім ты так шчабечаш, маці?
Даведаўшыся, што мы з раённай газеты, дадае:
— Вы пра маю гаспадыню абавязкова добра напішыце. Заслужыла яна гэта. Колькі гадоў ужо з’яўляецца памочнікам старшыні Казловіцкага сельсавета па Цідаву, я і не памятаю. І не намінальна яна на гэтай пасадзе. Раніцай, як управіцца з гаспадарчымі справамі, бяжыць паглядзець, ці што не здарылася ў вёсцы, зазірне ў кожную хату, каб даведацца, ці ўсе здаровы, ці не патрэбна чаго. Я, бывае, на яе і сваруся, бо як сыйдзе з двара, так гадзіны дзве-тры добрых няма. А я чакаю, хвалююся, дзе ж прапала мая Ніна. Сумна мне без яе аднаму.
Нездарма хваліў жонку Канстанцін Міхайлавіч, бо і ад цідаўцаў, і ад старшыні сельсавета Людмілы Гарбун чулі ў адрас Ніны Мікалаеўны нямала добрых слоў.
Сямейны саюз Кундасаў з годнасцю прайшоў выпрабаванне, даўжыня якога амаль 50 гадоў. Гэты доўгі час усё рабілі яны разам. Разам працавалі ў меліярацыйнай брыгадзе, разам пабудавалі вялікую хату, разам вырасцілі чатырох дзяцей: Мішу, Мікалая, Вольгу і Любу, прычакалі 7 унукаў і 2 праўнукаў. Яны і сёння трымаюць гаспадарку і садзяць вялікі агарод, толькі завіхаецца на іх адна Ніна Мікалаеўна — у Канстанціна Міхайлавіча на гэта ўжо не хапае сіл.
— Я сваёй гаспадыні кажу: “Трэба збываць кабаноў і трусаў, менш сеяць”, — адзначае стары. — Але яна без работы, без руху не можа. Летам і восенню з самай раніцы абавязкова бяжыць па грыбы і ягады. А то была нядаўна ў горадзе, купіла нітак, каб вышываць зімой. Гэту карпатлівую справу яна таксама любіць, пабачце, колькі ўжо абрусаў, посцілак, рушнікоў “размалявала” кветкамі і арнаментамі.
Канстанцін Міхайлавіч праводзіць нас у залу, якая ўпрыгожана вышыванкамі яго жонкі.
— Не магу, ды і не хачу ляжаць на канапе, паглядаючы ў тэлевізар, не маё гэта, – тлумачыць Ніна Мікалаеўна. – І ў горад да дзяцей мы не паедзем, як бы яны не звалі. Тут дажывем, дагаруем свой век.
Не хоча ехаць з роднай вёскі і Ксенія Антонаўна Кундас. Спакойна і шчасліва жыве яна ў сваёй хаце, часта ходзіць ў лес па грыбы ды ягады. А то закручвае на зіму сваю агародніну, варыць варэнне з ягад, сушыць яблыкі ды грушы на кампоты. Часам прысядзе на лавачцы пад дрэвам і крыху засумуе, што так хутка праляцелі гады. Прыгадае мужа Рыгора Пятровіча Кундаса, які нечакана памёр у 1990 годзе, вайну, Азарыцкі лагер, хворых бацькоў, сына Грышу, якога давялося ёй пахаваць… Ад самотных успамінаў забаліць сэрца і па шчацэ збяжыць сляза. Каб не нудзіцца, заспявае вясёлую песню, якіх ведае шмат. Паглядзіць фотаздымкі ўнукаў і праўнукаў, патэлефануе дзецям, і самота знікне, захочацца жыць і завіхацца на сваім участку…
…Каля аўталаўкі, якая прывезла ў гэты дзень прадукты ў Цідаў, сустрэлі мы яшчэ адну жыхарку вёскі – Ганну Паўлаўну Супруновіч. Яна ў гэты момант размаўляла па мабільным тэлефоне з дачкой. Паклаўшы трубку, з дакорам сказала:
— Ужо ведаю, што сёння з газеты карэспандэнты завіталі і ў наш прыгожы куток. Не дачакалася вас з самай раніцы, таму і на вуліцу да аўталаўкі выйшла. А вы, дарэчы, да мяне адной з першых зазірнуць павінны былі, бо я — самая старэйшая жанчына ў вёсцы, 1925 года нараджэння.
Ганна Паўлаўна – ураджэнка Замашчан. У Цідаў пайшла замуж за Пятра Мінавіча Супруноўскага, інваліда вайны. Пра мужа, якога больш дзесяці гадоў няма ўжо на гэтым свеце, успамінае толькі добрае.
— Пражыла я са сваім Пятром шчаслівыя гады. Ён быў добры гаспадар і бацька, усё ўмеў рабіць: сам хату ставіў, нягледзячы на праблемы са здароўем, трымаў пчол, дапамагаў мне даглядаць вялікую гаспадарку. І ў калгасе працаваў нараўне з астатнімі, дарма, што руку страціў на вайне. Я і сёння кожны вечар, калі кладуся спаць, з ім размаўляю. Расказваю, як прайшоў дзень, што здарылася ў дзяцей і ўнукаў, і спадзяюся, што там ён мяне чуе і падтрымлівае. Бо, напэўна, каб не яго ахова, не тупала б я столькі гадоў на гэтым свеце.
Ганна Паўлаўна доўгі час працавала ў мясцовай гаспадарцы побач з Іванам Канстанцінавічам Лужковым, які пасля ўзбуйнення калгаса “Бальшавік” (далучылі да саўгаса “Азарычы”) зноў перайшоў на пасаду брыгадзіра. А перад пенсіяй увогуле, з-за старых ран, што пачалі нагадваць пра сябе, працаваў на больш спакойным месцы – руславым каналаў.
— Праляцелі гады – не паспеў заўважыць, — з сумам кажа Іван Канстанцінавіч. – Выраслі сыны Грыша, Васіль, Саша і Мікалай сумленнымі і працавітымі, не сорамна за іх перад людзьмі. Сем унукаў у мяне і восем праўнукаў, як збяруцца разам у хаце на якое свята – месца не хапае. На жаль, не давялося пабачыць многіх з іх маёй Надзеі, пайшла яна з жыцця ў 1996 годзе. Але я не забываю жонку, расказваю сваім малым праўнукам, якой добрай і справядлівай была яна. Няхай і яны памятаюць сваю бабулю… Іншым часам закрыю вочы і здаецца мне, што вярнуўся я ў нашу шчаслівую маладосць: Надзея спявае, а я танцую… Як праляцелі годы…
Таццяна ЗУБЕЦ.
Фота Мікалая БАРЫСЕНКІ.
