Варатын

Калі рухацца з Калінкавіч на Каплічы, то літаральна перад гэтай вёскай асфальтаваная стужка шашы падзяляецца на два рукавы: правы ідзе далей на Каплічы і Беразнякі, а левы, пакідаючы з правага боку Каплічы, прастуе на Варатын. Так звычайна называюць тры суседнія вёскі немясцовыя жыхары.

Тутэйшыя ж добра ведаюць, што пад агульнай назвай маюцца на ўвазе Дубнякі, што размясціліся з правага боку, перад уездам у цэнтр адкрытага акцыянернага таварыства “Радзіма”, а таксама Ператрутаўскі Варатын, з якім змыкаецца цэнтр гаспадаркі і, зразумела ж, Капліцкі Варатын, які месціцца крыху далей, у напрамку дарогі на Кротаў і Каплічы.

Паміж «сваім» і «чужым» светам

У спадчыну ад мінулых пакаленняў разам з помнікамі старадаўняга дойлідства, руінамі гарадзішчаў і замчышчаў мы атрымалі і ўласныя геаграфічныя назвы – своеасаблівы летапіс сваёй зямлі. Нямецкі філолаг Вільгельм Грым, маючы на ўвазе тапанімную спадчыну, пісаў: “Ёсць больш жывыя сведчанні пра народы, чым косці, дамавіны і зброя, – гэта іх мова”. І сапраўды, тапонімы ў адрозненне ад археалагічных знаходак увасабляюць у сабе моўную (гукавую) памяць пра наша мінулае, што значна павышае іх інфарматыўную каштоўнасць.

Жыхары вёскі Варатын Калінкавіцкага раёна лічаць, як гэта занатавана ў музеі мясцовай школы, што назва іх паселішча ўтварылася ад слова вярніся, бо вакол былі непраходныя балоты.

Толькі гэтае меркаванне памылковае, яно не мае пад сабой ніякага навуковага абгрунтавання.

У Беларусі шмат населеных пунктаў з аднакарэннай назвай: вв. Варот і Варацішча ў Мінскай вобласці, Варацэвічы – у Брэсцкай, Навароцце – у Віцебскай, Прывароцце, Варатынь і Варатыншчына –у Магілёўскай, Варацец, Капліцкі Варатын і Ператрутаўскі Варатын – у Гомельскай вобласці.

Усе назвы гэтых паселішчаў паходзяць ад фетыша вароты. Па ўяўленні нашых старажытных продкаў, фетыш з’яўляўся прадметам, які нібыта надзелены звышнатуральнай магічнай сілай.
Сімволіка варот у традыцыйнай культуры ўсходніх славян вельмі блізкая да ўяўленняў аб ролі дзвярэй у хаце і іншых гаспадарчых пабудовах. Яны сімвалізавалі сакральную мяжу паміж «сваім» і «чужым» светам.

Уваход з вуліцы ў сялянскую сялібу, на двор, элемент мяжы, што аддзяляла “сваю”, асвоеную, тэрыторыю ад вонкавай, чужой, і патэнцыйна небяспечнай. На варотах накрэслівалі крыжы мелам, затыкалі калючыя расліны і вострыя прадметы, зубы ад бараны, дзеля абароны ад чараўніцы вешалі вянок. Каб засцерагчы ад хлеўніка, перад варотамі ставілі жароўню з асінавым палаючым вуголлем. На вароты чарадзеі напускалі свае чары, іх часам намазвалі крывёй альбо малаком, што азначала “ліхі чалавек зачараваў”. Як і чарадзейства, пад вароты адпраўляліся хваробы — “каб вывесці бародаўкі, трэба знайсці ў полі костку, пацерці ёю бародаўкі, а потым пакласці яе пад капец варот”.

У паўсядзённым жыцці вароты былі зачыненымі. І толькі ў выключных выпадках іх пэўны час трымалі адчыненымі: калі ў хату, напрыклад, прыходзіла бяда – паміраў чалавек.

У варотах выконвалі шэраг магічных дзеянняў. Напрыклад, шырока распаўсюджаны звычай у дзень першага выгану хатняй жывёлы на пашу ў варотах класці рытуальныя прадметы, цераз якія жывёла павінна была абавязкова пераступіць. Сярод прадметаў маглі быць: пояс (вечарам ён «прывядзе» скаціну дадому), велікоднае яйка (каб у гэтым годзе быў новы прыплод), замок з ключамі (каб засцерагчы ад ваўкоў), ручнік (каб ведала дарогу дадому), сякера (каб лёгка ацялілася).

У варотах раскладвалі вогнішча з саломы, праз якое павінен быў праехаць вясельны поезд. У двары маладога вароты замыкаліся, перад імі стаяў сноп саломы, прыданка абвязвала сноп поясам з абаранкамі, маладая кідала на сноп булачку хлеба, хросны бацька частаваў гарэлкай хлопцаў, якія толькі пасля гэтага адмыкалі вароты.

Вароты, як і дзверы, асэнсоўваліся як жаночы сімвал. У асабліва цяжкіх выпадках муж парадзіхі прасіў свяшчэнніка адкрыць царскія вароты ў царкве.

Праз вароты давалі хлеб карове перад злучкай, пры першым выгане авечак на вароты вешалі мужчынскія нагавіцы.

Вароты, якія злучалі сялібу з вонкавым светам, адкуль павінен быў з’явіцца суджаны, станавіліся месцам дзявочых варожбаў. Праз вароты кідалі чаравікі з ночваў: калі перакінецца пара – хутка вяселле, калі толькі адзін – трэба яшчэ год чакаць.

Да варот заўсёды было сакральнае стаўленне. Лічылася, што той чалавек, які здымае вароты з завесаў, дапускае вялікі грэх. Разам з тым, калі наступала працяглая засуха, то першым сродкам збавення ад яе быў наступны рытуал: маладыя хлопцы ноччу ўпотай ад усіх павінны былі зняць некалькі варот аднавяскоўцаў і кінуць іх у раку.

Як вароты на той свет у даўнія часы разумеліся і зямля, і неба. У замове ад сурокаў звярталіся да св. Ягорыя: “Адамкні сваімі залатымі ключамі вароты, адкрый сваю залатую рызу, прыбаўляй гасподнія расіцу. І вадзіца – царыца, змываеш жа ты лясы, балоты, жоўтыя пяскі, змый раба божага”. (Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн./С.Санько; склад. І.Клімковіч. — 2-ое выд., дап.-Мн.:Беларусь 2006).

Вось і Капліцкі і Ператрутаўскі Варатын атрымалі сваю назву за тое, што фактычна служылі варотамі з сушы ў балота, у “чужы” і варожы свет, бо балота ў беларусаў заўжды асэнсоўвалася з нечысцю. Людзі казалі: “Дзе балота, там і чорт”.

Калі ж разглядаць структурна-граматычную характарыстыку словаўтварэння гэтых тапонімаў, то “дыферэнты ў састаўных варыянтах характарызуюць тапонім у розных аспектах: Капліцкі Варатын — Малы Варатын, Ператрутаўскі Варатын — Вялікі Варатын (месцаразмяшчэнне каля бліжэйшых айконімаў і памер)”. (Багамольнікава Н.А. Тапанімія Гомельшчыны: структурна семантычная характарыстыка / Навук. рэд. А.А. Станкевіч. Гомель, 2008).

Капліцкі Варатын – таму што адносіўся да маёнтка Каплічы. Ператрутаўскі Варатын – таму што належаў маёнтку Ператрутавічы, які размяшчаўся паблізу Савіч.

Што датычыць назвы вёскі Дубнякі, то тут, відаць, асаблівых тлумачэнняў не патрабуецца. Мяркуючы па месцы размяшчэння вёскі, няцяжка ўявіць, што некалькі стагоддзяў назад на гэтым месцы знаходзілася пясчаная выспа, пакрытая дубнякамі, якая ўзвышалася сярод акаляючых яе балотных багнаў. Людзі, зразумела, спачатку назву Дубнякі далі гэтаму востраву, а затым, калі тут пасяліліся першыя жыхары, замацавалі гэтую назву і за новым паселішчам.

Засцянкоўцы

Па пісьмовых крыніцах Дубнякі і Ператрутаўскі Варатын, як сведчыць энцыклапедычны даведнік “Гарады і вёскі Беларусі” (Мн., “Беларуская энцыклапедыя”, 2002), вядомы з 19 ст. як вёскі ў Крукавіцкай воласці Рэчыцкага павета Мінскай губерні, а Капліцкі Варатын – як засценак.

У той жа час у 1924 г., як сведчаць пратаколы пасяджэнняў узгадняльных камісій Рэчыцкага і Мазырскага паветаў ад 20 лютага 1924 г. аб перадачы Крукавіцкай (Савіцкай) воласці Рэчыцкага павета са складу РСФСР у склад БССР, “Варатынь Вялікі (чытай — Ператрутаўскі – І.Г.) і Варатынь Капліцкі” называліся засценкамі. А засценкам, як вядома, называлі ворныя і сенакосныя землі, якія апынуліся па-за межамі сялянскіх надзелаў пасля “Уставы на валокі” 1557 г. альбо паселішча хутарскога тыпу дробнай шляхты, якая арандавала гэтыя землі. (Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т.4. Мн., 1971. с.521).

На ваенна-тапаграфічнай карце Расійскай імперыі Ф.Ф.Шуберта здымання 1846-1863 гг. населены пункт Дубнякі пазначаны як засценак, а Капліцкі і Ператрутаўскі Варатын, як ваколіцы: Вялікі і Малы Варатынь.

Тут таксама трэба крыху патлумачыць. Справа ў тым, што тэрмін ваколіца азначаў у тыя часы тып сельскага паселішча, абнесенага агароджаю і размешчанага непадалёк ад больш буйной вёскі. У ваколіцах звычайна сялілася шляхта, чым падкрэслівалася станавае адрозненне.

Ваколіцы ўзніклі разам з засценкамі ў выніку валочнай рэформы 1557 г. Па правядзенні парцэляцыі вылучаных пад вёскі плошчаў асобныя зямельныя надзелы паміж межамі (сценкамі) палеткаў пачалі здаваць дробнай шляхце і служыламу люду. (Беларусы: У 8 т. Т.2. Дойлідства / А. І. Лакотка; Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэдкал.: В. К. Бандарчык, М. Ф. Піліпенка, А. І. Лакотка. — Мн.: Тэхналогія, 1997. с. 22).

“Ваколіца была важнай мяжой, якая падзяляе свет чалавека і свет прыроды, арганізаваную прастору і прастору, якая належыць стыхіям. Калі ўнутры вёскі гаспадаром з’яўляецца чалавек, то за ваколіцай поўнаўладнымі гаспадарамі з’яўляюцца духі палёў, лугоў, лясоў, рэк, ручаёў, дрэў, якія стаяць асобна, відаў раслін, камянёў і г. д. Ваколіца — мяжа не толькі для чалавека і хатняй жыўнасці, але і існуючая нябачная перашкода. Варожыя чалавеку істоты і сілы перайсці яе не могуць.

У славян існаваў абрад, падчас якога сахой праводзяць замкнёную баразну вакол вёскі як у прафілактычных мэтах для абароны ад заразных хвароб (асабліва ад чумы і халеры), мору жывёлы, дэманаў і стыхійных бедстваў, так і ў ачышчальных і адгонных мэтах — для спынення эпідэміі і эпізаотыі і выгнання хваробы за межы абворанай прасторы.

На Вялікую Суботу яшчэ ў XX стагоддзі ў некаторых вёсках Беларусі выконваўся абрад, які дайшоў з сівой даўніны: 12 дзяўчат, апрануўшы белыя кашулі, бралі саху і з малітваю праводзілі ёю баразну вакол вёскі — гэтым хацелі як бы адгарадзіцца ад усяго ліхога на цэлы год”. (Васілевіч Ул. А. Беларускі народны каляндар (белор.) // Паэзія беларускага земляробчага календара. Склад. Ліс А. С. — Мн., 1992. — с. 554-612).

У Геаграфічным слоўніку Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краін (польскай энцыклапедыі ў 15 тамах), які пачаў выдавацца ў 1880 г., пра Варатын сказана наступнае: ”Варатынь, ваколіца, якая размясцілася ў балоцістай даліне рэчкі Трэмля, Крукавіцкай воласці, Рэчыцкага павета, у 130 вярстах ад Рэчыцы. В. Капліцкі належыць маёнтку Каплічы пана Навакоўскага. В. Ператрутаўскі належыць маёнтку Ператрутавічы пана Венцлавовіча”. (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. XIII, Warszawa : nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914. С. 959).

Землеўладальнік Венцлавовіч меў у гэтых мясцінах у той час 8607 дзесяцін зямлі, карчму і вятрак. А ў 1894 г. у Ператрутаўскім Варатыне пачала працаваць панская вінакурня.

У адпаведнасці з першым усеагульным перапісам насельніцтва Расійскай імперыі, які быў праведзены 28 студзеня (9 лютага) 1897 г., у Дубняках у 26 дварах пражывала 180 жыхароў; у Ператрутавіцкім Варатыне (так тады была запісана назва вёскі – І.Г.) – у 26 дварах 164 жыхары; у Капліцкім Варатыне — у 22 дварах 163 жыхары.

У 1909 г. у Ператрутаўскім Варатыне ў 34 дварах пражывала ўжо 204 жыхары. А ў Дубняках у 30 дварах — 183 жыхары. (Гарады і вёскі Беларусі. Кніга I. Мн. “Беларуская энцыклапедыя”. 2004. сс. 546,552, 567).

Згодна “Описанию церквей и приходов Минской Епархии. Речицкий уезд” (Мн., 1879) Дубнякі і Капліцкі Варатын былі прыпісаны да Колкаўскага царкоўнага прыходу Нараджэння Божай Маці.

Заплацілі жыццём

Вясной 1917 г., калі адгалоскі Лютаўскай рэвалюцыі дакаціліся з горада ў вёску, на Палессі пачаліся захопы зямлі сялянамі. У вёску пачалі вяртацца салдаты, якія да гэтага часу пачалі натоўпамі дэзерціраваць з арміі, імкнучыся як мага хутчэй прыняць удзел у гэтых захопах.

Аднак, гэтай праблемы для варатынцаў і дубнякоўцаў не існавала. Многія з іх да гэтага часу выкупілі свае палоскі зямлі ў паноў, а іншыя гадамі арандавалі надзелы, і на іх ніхто не квапіўся. Вёскі насялялі нашчадкі дробных шляхціцаў, якія перасяліліся сюды з Усходніх Крэсаў. Так у польскай гістарыяграфіі называюцца беларускія, украінскія і літоўскія землі, што часова апынуліся ў складзе польскай дзяржавы II Рэчы Паспалітай. У беларускай гістарыяграфіі гэтыя тэрыторыі вызначаюцца як Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна. (Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с.)

Вясной 1919 г. на агульным сельскім сходзе жыхароў вёсак Дубнякі, Ператрутаўскі і Капліцкі Варатын быў створаны Варатынскі сельскі савет, які адміністрацыйна ўвайшоў у склад Крукавіцкай воласці Рэчыцкага павета Гомельскай губерні РСФСР. Хата, дзе размясціўся сельсавет, знаходзілася ў Капліцкім Варатыне. Хто стаяў на чале сельсавета ў Варатыне ў той час, высветліць не ўдалося, а вось як сведчаць архіўныя дакументы, старшынёй Варатынскага сельсавета на пачатку 1923 г. быў Гавароўскі Міхаіл, а сакратаром – Ляўковіч Пётр, якога ў хуткім часе замянілі на Валатковіча Івана. Гэтыя сельскія актывісты кіравалі сельсавецкімі справамі да лістапада 1923 г. (Установа “Занальны дзяржаўны архіў у г. Мазыры” (УЗДАМ). ф. 235, воп. 1, с.4, л.6- 8).

Добрае спачатку стаўленне сялян да савецкай улады моцна сапсавалі харчразвёрсткі, уведзеныя ў час Грамадзянскай вайны, якая пачалася ў сярэдзіне 1918 г. і працягвалася да канца 1920 г. Як чырвоныя, так і белыя ў гэты перыяд рэквізавалі збожжа ў сялян, часцяком падчыстую. Праўда, вяскоўцы лічылі чырвоных меншым злом, бо баяліся, што белыя ў выпадку перамогі адновяць у правах беглых памешчыкаў і вернуць ім землі.

У пачатку 1921 г., калі ў краіне панавала эканамічная разруха, савецкая ўлада вымушана была пайсці на значныя ўступкі сялянам: харчовую развёрстку замянілі фіксаваным харчовым падаткам, зноў адкрылі рынкі, якія былі зачынены ў эпоху ваеннага камунізму. Гэтая палітыка атрымала назву «новай эканамічнай палітыкі» (НЭП), і праіснавала да канца 20-х гг., да пачатку калектывізацыі.

Харчовы падатак, які ўвялі ў пачатку НЭПа, а затым перайменавалі ў сельгаспадатак, з’яўляўся галоўнай крыніцай дзяржаўнага даходу. Таму ўлады ішлі на крайнія меры дзеля спагнання грошай з сялянства. Аб гэтым, напрыклад, яскрава сведчыць вось гэты загад, які быў адрасаваны начальнікам міліцыі Рэчыцкага павета старшаму міліцыянеру Крукавіцкага валвыканкама Юшчанка Мікалаю:

“Паколькі Рэчыцкі павет адстаў у выкананні харчовага падатку

ЗАГАДВАЮ

прыняць самыя энергічныя меры да збору апошняга. Старшаму міліцыянеру асабіста альбо цераз падначаленых аказваць шырокую дапамогу валінспектару па харчоваму падатку. Грамадзян, якія не выканалі харчпадатак ,арыштоўваць і перадаваць суду – Выяздной сесіі па харчовых справах. Харчовая кампанія павінна поўнасцю быць закончана да 1-га лютага, і калі яна па Вашай воласці не будзе закончана, то вы будзеце перададзены суду”. (УЗДАМ. ф. 179, воп. 1, с.1).

І хаця сельгаспадатак быў дыферэнцыраваны: заможныя сяляне, ці, як іх называлі – кулакі, плацілі больш, а невялікая група самых бедных сялян вызвалялася ад падатку наогул, ён цяжкай ношай клаўся на асноўную большасць сялян, многія з якіх звярталіся ва ўладныя органы з просьбай вызваліць іх ад падаткаў. Вось як, напрыклад, зрабіў гэта 20 красавіка 1923 г. селянін Ператрутаўскага Варатына Крукоўскі Іван Васільевіч, які напісаў у Крукавіцкі валвыканкам наступную заяву:

“Прашу Крукавіцкі валвыканкам зняць з мяне з уліку каня, на якога налічваецца гужпадатак, так як конь сляпы на абодва вокі і зусім не прыдатны для працы. Паколькі ў воласці адсутнічае камісія, каб агледзець каня, а завесці яго ў Даманавічы немагчыма, прашу даць распараджэнне аб вызваленні мяне ад гужавога падатку”.

У валвыканкам паступіла і хадайніцтва з Варатынскага сельсавета:

“Варатынскі сельсавет у сваю чаргу хадайнічае аб вызваленні каня Крукоўскага, як сляпога на абодва вокі, і няздольнага адбываць гужпавіннасць.

Старшыня сельсавета М.Гавароўскі

Сакратар сельсавета П.Ляўковіч”.

(УЗДАМ. ф. 235, воп. 1, с.4, л.8).

З просьбай аб скасаванні падаткаў у Крукавіцкі валвыканкам звярталіся і іншыя жыхары Варатынскага сельсавета. Толькі не ўсе іх просьбы былі задаволены. Пашчасціла, напрыклад, жыхарам вёскі Капліцкі Варатын Тарасевічу П.І. і Параховічу М.М., якія рашэннем валасной камісіі па разгляду скаргаў былі поўнасцю вызвалены ад грашовага падворнага падатку.

Крыху менш пашчасціла сялянам вёскі Ператрутаўскі Варатын Гавароўскаму Міхаілу Іосіфавічу і Мельніку Сяргею Сяргеевічу, і жыхару Дубнякоў Данцу Фаме Сямёнавічу, якім рашэннем камісіі валвыканкама ад 21 снежня 1923 г. памер падворнага падатку быў зменшаны на 50 %.

А вось жыхарам Ператрутаўскага Варатына: Тарасевіч Ефрасінні Мартынаўне, Валатковіч Ульяне Андрэеўне, Валатковічу Фёдару В., Юркевічу Рыгору Н., Гурыновічу Пятру Я., Некрашэвічу Стэфану Л., Гурыновічу Івану П., Сеўруку Аляксандру Я., Корбуту Мікалаю І., Валатковічу Стэфану Цімафеевічу, Корбуту Аляксандру Мікалаевічу, Валатковічу Дзмітрыю Сц., Ляўковічу Ульяну Андрэевічу, Ліпскаму Івану Мартынавічу, Валатковічу Іларыёну, Сеўруку Іосіфу Пятровічу, Тарасевічу Феадосію С., Гурыновічу Міхаілу П., Крукоўскаму Івану Васільевічу, Корбуту Трафіму Іванавічу, Гавароўскаму Іосіфу Якаўлевічу, Валатковічу Пятру Цімафеевічу, Юркевічу Міхаілу Мікалаевічу, Гавароўскаму Міхаілу І., Быкоўскаму Васілю Ан., Тарасевічу Івану Фёдаравічу, Гурыновічу Івану Паўлавічу, Гоцка Андрэю Фёдаравічу, Чыркоўскаму Мікалаю Ануфрыевічу, Асташкевічу Казіміру К., Мельніку Сяргею Сяргеевічу, Сяўрук Соф’і Сям., Сеўруку Івану Мікалаевічу, Арэстовічу Рыгору Іванавічу і Тарасевіч Ефрасінні Мар. поўнасцю адмовілі.

Без задавальнення засталіся і просьбы жыхароў Дубнякоў: Перагуда Афанасія Пятровіча і Перагуда Стэфана Пятровіча; Касцюкевіча Івана, Пігулеўскага Афанасія і іншых жыхароў вёскі Капліцкі Варатын. (УЗДАМ. ф. 235, воп. 1, с.4, лл. 3 — 4,8).

З пачаткам правядзення новай эканамічнай палітыкі ў вёсках пачалося стварэнне сялянскіх камітэтаў грамадскай узаемадапамогі. Дэкрэтам СНК РСФСР ад 14 мая 1921 г. перад гэтымі камітэтамі ставілася задача, абапіраючыся на супольныя традыцыі, перанесці на саміх сялян рашэнне іх праблем сацыяльнага забеспячэння, у тым ліку — аказанне падтрымкі эканамічна слабым гаспадаркам сялян, інвалідам, удовам, сіротам і сем’ям чырвонаармейцаў.

Так, 4 ліпеня 1922 г. Рэчыцкі павятовы аддзел сацыяльнага забеспячэння цераз Крукавіцкі валвыканкам даслаў у Варатынскі сельсавет цыркуляр, якім загадвалася: “… неадкладна з атрыманнем сяго выбраць валкамітэт грамадскай узаемадапамогі, згодна інструкцыі па арганізацыі камітэтаў, так як сельскія камітэты без кіруючага органа, якім з’яўляецца валкамітэт, працаваць не могуць”. (УЗДАМ. ф. 236, воп. 1, с.11, л.2).

Распараджэнне павятовага камітэта аб стварэнні сялянскага камітэта ўзаемадапамогі варатынцамі і дубнякоўцамі было выканана. 29 красавіка 1923 г. на валасны з’езд Крукавіцкай воласці для выбрання валаснога камітэта сялянскай грамадскай узаемадапамогі разам з прадстаўнікамі іншых сельсаветаў прыбылі старшыня Варатынскага камітэта ўзаемадапамогі Гавароўскі Адам Лукіч і член гэтага камітэта Тарасевіч Міхаіл Фёдаравіч. (УЗДАМ. ф. 235, воп. 1, с.4, л.9).

Тым часам цэнтральная ўлада паведамляла аб паслабленнях і ільготах, якія прадастаўляліся камітэтам грамадскай узаемадапамогі. Так, у сакавіку 1922 г. у Варатынскі сельсавет быў дасланы цыркуляр, якім паведамлялася: “Дэкрэтам Саўнаркама НКЗема ад 5 студзеня 1922 г., а таксама Пастановамі Губвыканкама, Губсабеса і Гублес-пададдзела прадугледжваецца льготны водпуск лесаматэрыялу гаспадаркам пагарэльцаў, сем’ям чырвонаармейцаў і інвалідам.

Пастановай Гублеспададдзела па ўзгадненню з Губсабесам памер скідкі вызначан максімальна ў 50 % кошту драўніны.

Для ўказанага льготнага водпуску браніруюцца наступныя фонды: 15% ад усёй гадавой лесасекі для пагарэльцаў і 7% — для чырвонаармейцаў”. (УЗДАМ. ф. 235, воп. 1, с.4, л.4).

А 8 красавіка 1923 г. прый-шла дэпеша наступнага зместу: “Даводзіцца да ведама, што Цэнтральным Сялянскім Камітэтам Грамадскай Узаемадапамогі і пры Н.К.С.З. у Саўнаркам унесены праект аб вызваленні ад харчовага падатку зямель, якія заараны для ўтварэння фонда камітэта грамадскай узаемадапамогі, які хутка будзе дазволены ў Саўнаркаме”. (УЗДАМ. ф. 235, воп. 1, с.4, л.2).

Згодна Палажэння УЦВК і СНК РСФСР «Аб таварыствах узаемадапамогі» ад 25.9.1924 г. камітэты грамадскай узаемадапамогі былі ператвораны ў сялянскія таварыствы ўзаемадапамогі (СТУ). Адпаведна Палажэнню, усе жыхары паселішчаў, якія не былі пазбаўлены грамадзянскіх правоў, станавіліся членамі СТУ і былі абавязаныя прымаць удзел у іх дзейнасці.

СТУ, як і ўсім іншым сельскім арганізацыям, ставілася ў абавязак развіваць калектывісцкі рух у гаспадарчай дзейнасці сялян.

У пачатку 20-х гг. мінулага стагоддзя ў сельскай мясцовасці абвастрыўся шэраг праблем: самавольныя лесапарубкі, пажары, дэзертырства і бандытызм. І калі з першымі двумя праблемамі ўлады знаходзілі магчымасць неяк справіцца, то з двумя апошнімі прыйшлося змагацца вельмі доўга. Як вядома, у перыяд Грамадзянскай вайны Чырвоная і Белая арміі рэгулярна праводзілі мабілізацыі, у тым ліку і прымусовыя. Многія сяляне, асноўным жаданнем якіх было вярнуцца дадому, у сваю вёску, не хацелі ваяваць. Пры першым жа зручным выпадку яны беглі з фронту і хаваліся ў лесе, паблізу родных хат, дзе ім дапамагалі блізкія і родныя, аднавяскоўцы, якія не толькі забяспечвалі іх хлебам, але і пастаянна забяспечвалі інфармацыяй аб падзеях, якія адбываюцца наўкола, папярэджвалі аб палітычнай абстаноўцы, аб падрыхтоўцы аблаў і г. д.

І што характэрна, нават, прад-стаўнікі ўлады закрывалі вочы на прысутнасць дэзерціраў, аб чым сведчыць гэты дакумент, які паступіў у пачатку снежня 1921 г. у Крукавіцкі валвыканкам ад павятовага ваеннага камісара Апанасенкі:

“Нягледзечы на ўсе раней аддадзеныя загады і распараджэнні, на прадпрыемствах, ва ўстановах, гаспадарках і самаабароне пад рознымі падставамі працягваюць утрымлівацца дэзерціры. У той жа час загадчыкі ваенных аддзелаў і начальнікі міліцыі адносяцца да гэтай з’явы пасіўна, не прымаюць рашучых мер да выкаранення дызерцірства.

У мэтах выкаранення ў павеце дызерцірства ЗАГАДВАЮ:

Неадкладна вызваліць з работ і самаабарон і накіраваць у Паветваенкамат усіх, хто нарадзіўся ў 1899 і 1900 гг., і хто не карыстаецца законнай адтэрміноўкай ад службы ў Чырвонай Арміі. Вызваленню падлягаюць таксама і тыя асобы, у адносінах да якіх узбуджана хадайніцтва аб адтэрміноўцы і на працягу месяца не атрымана ніякага адказу.

Усе асобы, пагодкі якіх дэмабілізаваны, але не маюць на руках пасведчання аб звальненні іх у безтэрміновы водпуск і не ўзятыя на ўлік, з’яўляюцца таксама дэзерцірамі і падлягаюць адпраўцы ў Паветваенкамат для перадачы іх суду, як дэзерціраў, якія ўхіляюцца ад уліку.

Загадчыкам валваенаддзелаў і начальнікам міліцыі неадкладна прыступіць да выканання гэтага цыркуляра. У выпадку выяўлення дэзерціраў у якой-небудзь установе ці гаспадарцы арыштоўваць і адказную асобу як укрывальніка, па віне якога ўтрымліваўся дэзерцір па службе”.
Пасля заканчэння Грама-дзянскай вайны дэзерцірства да таго ж вылілася яшчэ і ў праблему бандытызму. Гэта праявілася ў серыі нападаў на мірных жыхароў, а дзе-нідзе і ў замахах на савецкую ўладу.

22 лютага 1922 г. па Рэчыцкаму Павятоваму Баявому ўчастку па барацьбе з бандытызмам быў выдадзен Загад № 6:

“Пры сім аб’яўляю загад ад Гомельскага Губернскага Выканкама 20 лютага 22 года № 8, гор. Гомель: Аб’яўленая па губерні добраахвотная яўка бандытаў з 1-га па 10-е лютага г.г. не дала пэўных вынікаў. Ёсць яшчэ асобныя ўпартыя блукальшчыкі па лесе, не жадаючыя добраахвотна пакаяцца ў сваіх грахах, а таму Губернскі Выканаўчы Камітэт у сувязі са святкаваннем чатырохгадовай гадавіны стварэння рабоча-сялянскай Чырвонай Арміі, якая перамагла ўсіх сваіх адкрытых ворагаў на знешніх франтах і ліквідаваўшая ўнутраную контррэвалюцыю ў выглядзе хаваўшагася па кутках і лясах бандытызму, ідучы насустрач частцы падманутага сялянства, якая жадае зноў вярнуцца да мірнай працы, але баіцца кары Савецкай Улады, і на падставе загада паўнамоцнага камісіі Усерасійскага Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта па барацьбе з бандытызмам на заходнім фронце ПАСТАНАЎЛЯЕ:

1. Аб’явіць добраахвотную яўку бандытаў па ўсёй Гомельскай губерні з 23 лютага па 10-е сакавіка 1922 г.

2. Усім бандытам, якія з’явяцца на працягу гэтага часу ў бліжэйшыя пункты Міліцыі і Паветваенкаматы і здадуць добраахвотна ўсю зброю, што ёсць у іх на руках,гарантуецца жыццё.

3. З цвёрдым усведамленнем сваёй моцы Савецкая Ўлада заяўляе, што здолее справіцца гэтак жа сурова, як яна і дагэтуль спраўлялася са ўсімі ворагамі Рабоча-Сялянскай улады.

Сапраўдны падпісалі:

Намеснік старшыні Губернскага Выканаўчага камітэта Я. Элькінд, Губернскі Ваен. Камісар Дубіна, Старшыня Губернскай Надзвычайнай Камісіі Данілеўскі”.

У барацьбе з бандытызмам савецкая ўлада вымушана была ісці на самыя жорсткія меры. Так, у пачатку красавіка 1923 г. у Варатынскі сельсавет паступіў Загад № 13 ад 31 сакавіка 1923 г., падпісаны старшынёй Рэчыцкага павятовага выканкама Індэнбаумам:

“Пастановай УЦВК ад 16 кастрычніка 1922 года да ўсіх асоб, якія затрыманы на месцы злачынства са зброяй у руках, прымяняецца вышэйшая мера пакарання.

Прымаючы да ўвагі выпадкі ўзброеных нападаў і выпадкі выяўлення пры вобысках у грамадзян як халоднай, так і агнястрэльнай зброі, а таксама ўлічваючы, што многія грама-дзяне ўтрымліваюць зброю не для ліхой справы, у асаблівасці ў вёсках, а па несвядомасці, і што зараз з выданнем УЦВК вышэй названая пастанова падвяргае іх небяспецы прымянення да іх вышэйшай меры пакарання,
ПАВВЫКАНКАМ ЗАГАДВАЕ:

1. Усім без выключэння грамадзянам, якія не маюць дазволу ад Дзяржпалітупраўлення на права нашэння і захоўвання агнястрэльнай і халоднай зброі, як-то: рэвальвераў,вінтовак, шашак, пік, штыкоў, патронаў да зброі і інш., здаць у двухтыднёвы тэрмін у органы міліцыі.

Заўвага: Паляўнічыя ружжы здачы не падлягаюць, але яны павінны быць зарэгістраваны ў мясцовых саюзах паляўнічых і нумар зброі павінен быць унесены ў паляўнічы білет.

7. Усіх, у каго, па завяршэнні ўказанага тэрміна ў п.1 гэтага загада, будзе выяўлена якая-небудзь зброя, ці патроны да яе, без дазволу органаў Дзяржпалітупраўлення на права нашэння і захоўвання агнястрэльнай і халоднай зброі, Міліцыі арыштоўваць і прыцягваць да адказнасці. Пры чым , да злосных укрывальнікаў зброі, згодна загаду Губвыканкама ад 23/II г.г. за № 6 Губаддзел ГПУ будзе прымяняць высылку за межы губерні ў адміністрацыйным парадку, альбо заключаць у канцэнтрацыйны лагер да 3-х гадоў, а да тых, хто акажа супраціўленне, прыменяць вышэйшую меру пакарання”.

20-я гг. мінулага стагоддзя былі перыядам найскладанейшых выпрабаванняў як для вёскі, так і для дзяржавы ў цэлым. Сведчаннем таму служыць яшчэ адзін дакумент, які паступіў 2 сакавіка 1922 г. у Варатынскі сельсавет з Крукавіч. Гэта быў Загад № 196 Упаўнаважанага Гомельскага Губвыканкама і Рэчыцкага Паввыканкама па правядзенні працоўнага гужавога падатку па Рэчыцкаму павету ад 28 лютага 1922 г.:

“Уся Рэспубліка, якая моцна пацярпела ад неўражаю, засталася на сёння без паліва. На чыгунцы затрымліваецца рух цягнікоў, а таму затрымліваецца падвоз харчавання арміі і Паволжу. Прыпыняецца работа на заводах. Становішча можна змяніць толькі шляхам энергічнай працы ўсіх грамадзян, якія павінны выканаць працоўны гужавы падатак па норме, даведзенай на кожнага грамадзяніна, да 10 сакавіка.Усякі, хто ў гэты момант паспрабуе ўхіліцца дапамагчы рэспубліцы сваёй працай, будзе разглядацца як недабразычлівец і яе вораг. Таму будзе падлягаць самай суровай меры пакарання.

<…>1. Тых, хто ўхіляецца ад выканання працоўнага гужавога падатку, падвяргаць адміністрацыйнаму спагнанню аж да арышту. Калі спатрэбіцца, то падвяргаць КАНФІСКАЦЫІ КАНЯ З ВУПРАЖЖУ для таго, каб перадаць яго сялянам іншых вёсак, абавязаўшы іх у сваю чаргу выканаць гужавы падатак і за сябе, і за тых, хто ўхіляецца.Такія канфіскацыі падцвярджаць у сутачны тэрмін Выязной Сесіі Рэўтрыбунала.

2.Дапушчаныя расхлябанасць і мяккацеласць з боку адказных паўнамоцных на раёне будуць лічыцца віной і пасобніцтвам разгільдзяйству.

<…>Ніякіх адтэрміновак выканання не будзе.

Упаўнаважаны Гомельскага Губвыканкама і Рэчыцкага Паввыканкама Валадзько”. (УЗДАМ. ф. 179, воп. 1, с.1).

…Кажуць, што час самы лепшы лекар, ён не толькі пераадольвае хваробы, але і робіць чалавечае жыццё лепшым, выкараняе ў ім горшае і дае надзею на светлую будучыню. Так было і ў тыя гады. Новая ўлада моцна ўзяла справу ў свае рукі, ліквідавала як знешніх, так і ўнутраных ворагаў, ушчыльную занялася адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай.

На падставе Пастановы Прэзідыума УЦВК “Аб абрысах межаў і адміністрацыйным дзяленні Гомельскай губерні” № 25 ад 9 мая 1923 г., Крукавіцкая воласць была ліквідавана, а яе тэрыторыю ўключылі ў склад Савіцкай воласці. Так Варатынскі сельсавет перайшоў пад юрысдыкцыю Савіцкай воласці.

У ходзе чарговых перавыбараў, якія адбыліся ў лістападзе 1923 г., старшынёй Варатынскага сельсавета стаў Перагуд Стэфан, а сакратаром – Шулякоўскі Якаў. Яны займалі свае пасады аж да ліпеня 1924 г. (УЗДАМ. ф. 235, воп. 1, с.4, л.29).

У 1924 г. у адпаведнасці з Пастановай I сесіі Усерасійскага Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта II склікання “Аб перадачы Беларусі раёнаў з большасцю беларускага насельніцтва” са складу РСФСР у склад БССР з шэрагам іншых была перададзена і Савіцкая воласць. Больш таго, у адпаведнасці з гэтай пастановай сельскія саветы Савіцкай воласці былі перададзены са складу Рэчыцкага ў Мазырскі павет. (Административно-территориальное устройство БССР. Справочник в 2-х томах. Т.1 (1917-1941 гг.). Минск. «Беларусь».1985, с. 37- 39).

На той момант, як сведчаць пратаколы пасяджэнняў узгадняльных камісій Рэчыцкага і Мазырскага паветаў ад 20 лютага 1924 г. аб перадачы Крукавіцкай (Савіцкай) воласці Рэчыцкага павета са складу РСФСР у склад БССР, у Дубняках налічвалася 50 падворкаў, у якіх пражывалі 277 жыхароў; у Капліцкім Варатыне на 22 падворках -126 грамадзян абодвух палоў; у Ператрутаўскім Варатыне на 51 падворку – 243 насельнікі. (УЗДАМ. ф. 60, воп. 1, с.326, л. 81).

У адпаведнасці з рэформай адміністрацыйна-тэрыта-рыяльнай сістэмы адбылося і ўзбуйненне сельскіх саветаў. Варатынскі сельсавет быў ліквідаваны, а яго вёскі былі далучаны да Капліцкага сельсавета, у які, акрамя Дубнякоў, Малой і Вялікай Варатыні, увай-шло сяло Каплічы (99 гаспадарак, 586 жыхароў), вёска Пескі (60 і 360 — адпаведна), хутары: Каплічы (19/84); Сетаўка (2 гасп.), Уладзіміраўка (5 гасп.),Таруша (8 гасп.), у якіх пражывала 63 жыхары; вёска Кротаў (145/776); хутары: Залоззе (3 гасп.), Лютыя Косці ( (7 гасп.) і Пагібелька ( (4 гасп.), у якіх пражывала 107 жыхароў. (УЗДАМ. ф. 60, воп. 1, с. 56, л. 34).

Старшынёй Каплічскага сельсавета на той час быў Стрэльчанка Васіль, а сакратаром — Лісюк Канстанцін. (УЗДАМ. ф. 60, воп. 7, с.51, л. 127-142).

Паколькі Дубнякі, Капліцкі і Ператрутаўскі Варатын знахо-дзіліся ў самай глыбінцы, да якой не так проста было дабрацца праз лясы і балоты з так званых “цэнтраў”, то жыхары гэтых вёсак, якія паходзілі, як сказана ўжо вышэй, з дробных шляхціцаў, па старадаўняй сялянскай звычцы працавалі на палосках сваёй зямлі, багата палітай імі ўласнымі потам і крывёю, здабывалі свой харч у навакольных лясах і балотах. Жылі па большай частцы не багата, але і не бедна. Былі сярод сялян і добрыя гаспадары. Адмовіцца ад уласнай дзесяціны для большасці з іх было смерці падобна. А таму многія дубнякоўцы і варатынцы знайшлі сваю заўчасную смерць у 30-я гады мінулага стагоддзя ў сталінскіх засценках, так і не прыняўшы ва ўласную душу калгаснага ладу.

Першымі ў сакавіку 1933 г. былі рэпрэсіраваны і расстраляны жыхары Дубнякоў бацька і сын Гатальскія: Іосіф Іванавіч, 1873 г.н., і Васіль Іосіфавіч, 1906 г.н.

У 1937 г. былі расстраляны варатынцы: Гурыновіч Іосіф Якаўлевіч. 1889 г.н., Корбут Ніканор Сцяпанавіч, 1888 г.н., Ліпскі Вікенцій Іванавіч, 1899 г.н.; дубнякоўцы: Валатковіч Тарас Іосіфавіч, 1879 г.н., Янтоўскі Аляксандр Мацвеевіч, 1907 г.н.

У 1938 г. вышэйшай меры пакарання за нязгоду з калгасным ладам былі падвергнуты сяляне з Дубнякоў: Гавароўскі Мікалай Іосіфавіч, 1890 г.н., Крукоўскі Адам Андрэевіч, 1891 г.н, Гавароўскі Арсен Карлавіч, 1891 г.н., Янтоўскі Мацвей Мацвеевіч, 1891 г.н, Перагуд Сцяпан Пятровіч, 1891 г.н, Гавароўскі Адам Лук’янавіч, 1893 г.н., Рудакоўскі Мікалай Дзмітрыевіч, 1893 г.н., Гавароўскі Андрэй Карлавіч, 1894 г.н., Перагуд Агафон Пятровіч, 1898 г.н., Шулякоўскі Андрэй Фаміч, 1898 г.н., Суботка Мікалай Лявонавіч, 1900 г.н., Янтоўскі Рыгор Іосіфавіч, 1900 г.н.

У гэты ж год ахвярамі сталінскіх рэпрэсій сталі і жыхары Варатына: Багдановіч Канстанцін Мітрафанавіч, 1902 г.н., Багдановіч Мікіта Кірэевіч, 1872 г.н., Корбут Адам Гаўрылавіч, 1903 г.н., Мазуркевіч Васіль Фёдаравіч, 1897 г.н., Пігулеўскі Мікалай Іларыёнавіч, 1901 г.н., Рудакоўскі Мікалай Іларыёнавіч, 1900 г.н., Рудакоўскі Фёдар Іларыёнавіч, 1898 г.н., Тарасевіч Адам Паўлавіч, 1901 г.н., Юркевіч Міхаіл Піліпавіч, 1899 г.н. (Памяць. Калінкавіцкі раён. Мн., “Ураджай”. 1999. с. 188).

Жыццём заплацілі дубнякоўцы і варатынцы за сваё нежаданне разлучыцца з уласным дабром, якое гадамі зараблялася крывавым потам і мазалём, і ўступіць у калгасы.

А яны ўсё роўна былі створаны ў 1930 г .: у Дубняках – калгас імя К.Я.Варашылава, у Ператрутаўскім і Капліцкім Варатыне – “Шлях Сталіна”.

З кагорты адважных

У пагаспадарчых кнігах вёсак Дубнякі, Капліцкі і Ператрутаўскі Варатын Капліцкага сельсавета Даманавіцкага раёна Палескай вобласці за 1944-46 гг., якія захоўваюцца ў занальным дзяржаўным архіве г. Мазыра (УЗДАМ. ф. 1239, воп. 1, с.2) запісаны ўсе жыхары гэтых паселішч таго часу, а таксама тыя члены сямей, якія знаходзіліся ў Чырвонай Арміі. У некаторых сем’ях па два, а то і па тры чалавекі біліся з акупантамі, здабываючы Перамогу на франтах і ў партызанскіх атрадах.

Многія з іх былі прызваны на фронт у першыя ж дні вайны. Многія зведалі адступленне, акружэнне і, прайшоўшы праз крывавыя выпрабаванні, вярнуліся ў 1941 г. дамоў, затым пайшлі ў партызаны.
Ураджэнец вёскі Кротаў Уладзімір Цімашэнка ў 2007 г. надрукаваў у раённай газеце ў артыкуле пад назвай “Они верили в Победу” свае ўспаміны пра арганізацыю падпольнай і партызанскай барацьбы ў варатынскім асяродку:

“Ішоў 1942 год. Стаяў халодны студзень. Лінія фронту праходзіла далёка на ўсходзе. Адборныя нямецка-фашысцкія часці стаялі ля Масквы. Беларусь была акупіравана. І тут, у тыле ворага, на тэрыторыі Акцябрскага і Даманавіцкага раёнаў акупанты ўстанавілі свае парадкі.

Між тым, мірнае насельніцтва вёсак і сёл падзялілася на два лагеры. Адны быццам бы падтрымлівалі савецкую ўладу і былі супраць акупацыі, другія пакорліва прынялі нямецкія парадкі і падпарадкоўваліся новым уладам. Большасць насельніцтва займала нейтральную пазіцыю.

Актыўнымі памочнікамі ворага сталі паліцаі. Іх гарнізоны кватэравалі ў буйных населеных пунктах. Яны фарміраваліся з ліку мясцовых добраахвотнікаў, дэзерціраў, ваеннапалонных і раней асуджаных. Такія паліцэйскія гарнізоны былі створаны ў Крукавічах, Беразняках, Навасёлках, Азарычах.

Ім у процівагу з ліку мясцовых савецкіх і партыйных работнікаў, байцоў Чырвонай Арміі-акружэнцаў, збегшых з палону салдат і афіцэраў – ствараліся партызанскія атрады.

Адзін з іх дыслацыраваўся ў балоцістай мясцовасці на мяжы Акцябрскага, Капаткевіцкага і Даманавіцкага раёнаў. Ён налічваў не больш 20 чалавек, камандзірам быў Сафрон Паддубны – старшыня калгаса з в. Н. Кацуры, камісарам – інструктар Даманавіцкага райкама КПБ, у мінулым настаўнік Кузьма Нікіфаравіч Саўчанка (загадчык Варатынскай школы – І.Г.).

Байцамі атрада сталі Пётр Стральцоў, Іван Пятровіч Юрасаў, Аляксей Іосіфавіч Дарошка, Уладзімір Іосіфавіч Кулак, Уладзімір Фядотавіч Круковіч, Якаў Герасімавіч Сцешыц, Максім Сяргеевіч Цімашэнка, камсамольцы Валянцін Аляксандравіч Корбут, Браніслаў Пятровіч Некрашэвіч, Іван Міхайлавіч Мушкавец.

Гэты нязначны па колькасці атрад вырашыў разграміць паліцэйскі гарнізон у Крукавічах.

<…>У няроўным баю з паліцаямі быў паранены ў нагу Паддубны. На санях ён спрабаваў адарвацца ад пагоні, але нямецкія прыхвастні падстрэлілі яго каня, а затым забілі і партызанскага камандзіра.

<…> З тых першых да Перамогі дажылі Іван Пятровіч Юрасаў, Уладзімір Іосіфавіч Кулак, Уладзімір Фядотавіч Круковіч, Валянцін Аляксандравіч Корбут. Юрасаў і Кулак у далейшым выраслі да начальнікаў штабоў партызанскіх брыгад”. (Газета “Калінкавіцкія навіны”. 8 мая 2007г.).

Многія варатынцы і дубня-коўцы паследавалі прыкладу сваіх землякоў – прынялі ўдзел у барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў партызанскіх атрадах. У іх ліку: варатынцы Грацкі Мікалай Ульянавіч, Даніловіч Яўген (загінуў), Корбут Антон; дубнякоўцы Еўдакімаў Іван Мартынавіч, Юдзіцкі Адам Міхайлавіч (загінуў) і інш.

Многіх прызвалі на фронт ужо пасля вызвалення калінкавіцкай зямлі ў 1944 г.

Адважна яны змагаліся з ворагам. Напрыклад, камандзір кулямётнай роты 1159-га стралковага палка 351-й стралковай дывізіі лейтэнант Маісееў Васіль Ігнатавіч, 1921 г.н., з Ператрутаўскага Варатына, які з 1 студзеня 1943 г. ваяваў на Паўднёва-Заходнім і 4-м Украінскім франтах, у сакавіку 1943 г. быў паранены, але застаўся ў баявым страі, быў узнагароджаны ордэнам Айчыннай вайны 2-й ступені.

“Камандуючы кулямётнай ротай 27 сакавіка 1945 г. у баі за Вільхва, Маісееў вызначыўся асабістай храбрасцю і мужнасцю.

Умела раставіўшы свае кулямёты, падавіў агнявыя кропкі праціўніка, рассеяў варожую пяхоту і забяспечыў стралковым падраздзяленням рух наперад.

Прыкладам асабістай храбрасці натхняў асабовы склад на стойкасць.

Кулямётным агнём у гэтым баі было рассеяна і знішчана звыш 40 гітлераўцаў”.

Так напісаў у прадстаўленні лейтэнанта да ўзнагароды яго камандзір палка Фёдараў.

Ордэна Чырвонай Зоркі ўдастоіўся ўраджэнец Дубнякоў, чырвонаармеец 3-га батальёна 1106 палка 333-й стралковай Бранскай Чырвонасцяжнай дывізіі Шулякоўскі Мікалай Фаміч, 1906 г.н.

30 жніўня 1943 г. роце, ў якой знаходзіўся Шулякоўскі, было загадана здзейсніць прарыў на Драгабужскім накірунку пад вёскай Рыбкі. У час наступлення праціўнік кінуўся ў атаку. У час бою загінулі ўсе камандзіры. Шулякоўскі, які выконваў абавязкі старшыны роты, атрымаў загад ад камбата прыняць камандаванне ротай і заняць населены пункт Рыбкі.

Загад Шулякоўскі выканаў. Рыбкі былі заняты і ўтрымліваліся яго невялічкім падраздзяленнем. На полі бою засталося звыш 100 трупаў варожых салдат.

У гэты ж дзень Мікалай Шулякоўскі быў цяжка паранены ў грудзі і абедзьве рукі. У выніку ранення правая рука байца перастала дзейнічаць поўнасцю, а левая — толькі на 50 %. Адважнага воіна пасля доўгага лячэння ў маі 1944 г. камісавалі з арміі. Але ён застаўся ў эвакашпіталі № 2801, дзе стаў працаваць вартаўніком.

Ордэнам Чырвонай Зоркі быў узнагароджаны і аднавясковец Шулякоўскага, камандзір мінамётнага разліку 82-мм мінамёта 883-га палка 193-й стралковай дывізіі малодшы сяржант Волчэк Мікалай Іванавіч, 1917 г.н. Прызваны на фронт Даманавіцкім райваенкаматам 10 сакавіка 1944 г., Волчэк пачаў ваяваць з фашыстамі ў складзе Беларускага фронта з 31 красавіка гэтага ж года.

Двойчы быў паранены. Першы раз 20 мая 1944 г., другі – 23 лютага 1945 г. Ордэн атрымаў за тое, што 26 красавіка 1945 г. у баях за г. Штэцін агнём са свайго мінамёта знішчыў станкавы кулямёт праціўніка, які перашкаджаў руху нашай пяхоты наперад. А ў час пераходу фашыстаў у контраатаку адкрыў трапны агонь па шарэнгах наступаўшых, у выніку чаго варожая контраатака захлынулася. Агнём яго мінамёта ў тым баі было знішчана каля 20 гітлераўцаў.

З 20 ліпеня 1941 г. на Ленінградскім фронце ў барацьбу з ворагам уступіў ураджэнец Варатына Ётка Мікалай Віктаравіч, 1923 г.н., 24 лютага 1943 г. юнак атрымаў цяжкае раненне. Пасля вылячэння зноў стаў у баявы строй. Наводчык гарматы 202-га асобнага знішчальнага супрацьтанкавага дывізіёна 124-й стралковай дывізіі малодшы сяржант Ётка не аднойчы вызначаўся ў баях.

Вось што напісаў яго камандзір дывізіёна капітан Палякоў у прадстаўленні наводчыка да ўзнагароджання ордэнам Славы 3-й ступені:

“15.01.1945 г. у баях за г. Пільканен тав. Ётка праявіў вытрымку і адвагу ў час вядзення агню прамой наводкай. Быў паранены асколкам варожай міны, але нягледзечы на гэта, не пакінуў поля бою, пераадольваючы боль працягваў самаахвярна працаваць у разліку да канца бою”.

Адважны артылерыст у 1943 г. быў узнагароджаны медалём “За абарону Ленінграда”, у красавіку 1944 – медалём “За баявыя заслугі”, 27 студзеня 1945 г. – ордэнам Славы 3-й ступені, а 17 красавіка 1945 г. за тое, што, “у перыяд баёў на Земландскім паўвостраве праявіў сябе выключна адважным і мужным воінам Чырвонай Арміі, трапным агнём сваёй гарматы 16 красавіка ў раёне в. Гайдаў знішчыў адзін варожы бліндаж і адзін варожы ДОТ з засеўшымі там фашысцкімі аўтаматчыкамі”, быў прадстаўлены да ўзнагароджання ордэнам Чырвонай Зоркі. Праўда, вышэйшае камандаванне вырашыла, што салдацкі подзвіг дастойны ўсяго медаля “За адвагу”, што ніколькі не ўмаляе заслуг артылерыста перад Радзімай.

Перамога над фашысцкай Германіяй не азначала завяршэння вайны для варатынскага юнака, разам з іншымі байцамі воінскай часці ён быў накіраваны на разгром Квантунскай арміі ў Маньчжурыю, дзе пад сакрушальнымі ўдарамі савецкіх войск японскія мілітарысты пацярпелі крах, а грудзі сяржанта Ёткі ўпрыгожыла медаль “За перамогу над Японіяй”.

Паўночную сталіцу СССР абараняў і ўраджэнец Варатына Грыцкевіч Браніслаў Іванавіч, 1921 г.н., за што быў узнагароджаны медалём “За абарону Ленінграда”.

26 сакавіка 1943 г. камандзір асобнага кулямётнага батальёна 250-й асобнай стралковай брыгады Андрыенка прадставіў адважнага кулямётчыка да ўзнагароджання ордэнам Чырвонай Зоркі. “Знаходзячыся ў кулямётнай роце ў абароне ў раёне заходняй ускраіны Маскоўскай шашы, Чырвоны Бор, трапіў у акружэнне са сваім разлікам. Мужна і стойка т. Грыцкевіч абараняў свой участак і ні кроку не адступіў назад. У час адбіцця двух кантратак праціўніка, нягледзечы на іх колькасную перавагу, т. Грыцкевіч асабіста вёў агонь з кулямёта і знішчыў да 30 нямецкіх салдат і афіцэраў, прымусіў да бегства астатніх салдат і адбіў кантратакі.

У ноч на 24.03.43г. са сваім разлікам вёў бой па прарыву варожага кальца з колькасна пераўзыходзячым праціўнікам і прарваў кальцо, выйшаў з акружэння са сваім разлікам і вынес станкавы кулямёт”. Камандзіра аддзялення 2-й кулямётнай роты старшага сяржанта Браніслава Грыцкевіча за гэты подзвіг узнагародзілі медалём “За адвагу”. У 1985 г. да яго франтавых узнагарод прыбавіўся ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені.

Ураджэнца Варатына Ганчарэнка Уладзіміра Іванавіча, 1922 г. н., прызвалі ў армію 26 ліпеня 1941 г. Пачынаў яздовым у кулямётнай роце. Першае раненне атрымаў пад Сталінградам. Служыў у разведцы пад Таганрогам. Быў паранены, знаходзячыся ў варожым тыле. Баявыя сябры вынеслі да сваіх.

Адзначыўся сяржант у многіх баях, у тым ліку і ў вулічных баях у Берліне, дзе граміў фашысцкага звера ў яго логаве ў якасці гарматнага нумара 4-й батарэі 228-га гвардзейскага гаўбічнага артпалка. Дамоў салдат вярнуўся ўзнагароджаны двума медалямі “За адвагу”, медалямі “За абарону Сталінграда”, “За ўзяцце Кёнігсберга”, “За ўзяцце Берліна”, “За перамогу над Германіяй”.

Вызначыўся ў вулічных баях у Берліне і яго зямляк-варатынец, прызваны ў армію ў маі 1944 г., Бобер Рыгор Лявонцьевіч, 1926 г. н., 28 красавіка 1945 г. чырвонаармеец 1038-га сп 295-й сд Бобер агнём з уласнай зброі і гранатамі ў час авалодання ўмацаваным будынкам знішчыў чатырох варожых салдат. За гэты подзвіг баец быў узнагароджаны медалём “За адвагу”.

Гэтай жа ўзнагароды ўдастоіўся і жыхар Ператрутаўскага Варатына сяржант Асташэвіч Адам Казіміравіч, 1919 г.н., за тое, што ў ноч з 28 лютага на 1-е сакавіка 1943 г., знаходзячыся на Волхаўскім фронце, захапіў у палон нямецкага яфрэйтара.

Двойчы медалём ”За адвагу” узнагароджаны ўраджэнец Варатына Корбут Мікалай Сцяпанавіч, 1907 г. н., які з 1941 г. ваяваў у складзе Заходняга, Паўночна-Заходняга, Ленінградскага, Бранскага, Беларус-кага і I Украінскага франтоў.

Медалём “За адвагу” адзначаны ратны подзвіг у час барацьбы з нямецка-фашысцкімі акупантамі і дубнякоўцаў: яфрэйтара Рудакоўскага Мікалая Мікалаевіча, 1919 г.н., чырвонаармейца Валатковіча Пятра Тарасавіча, 1919 г.н., старшага сяржанта, камандзіра аддзялення разведкі Пачкоўскага Віктара Канстанцінавіча, 1922 г.н., малодшага сяржанта Янтоўскага Анатоля Іванавіча, 1915 г.н., які да таго ж быў узнагароджаны і медалём “За баявыя заслугі”; варатынцаў: гвардыі радавога Панцялеенкі Рамана Рыгоравіча, 1917 г.н., і Чыркоўскага Міхаіла Мікалаевіча, 1927 г.н.

агадам № 05/Н ад 15 красавіка 1943 г. па 33-му артылерыйскаму палку 31-й стралковай дывізіі 45-й арміі камандзір гарматы 2-й батарэі малодшы сяржант Корбут Андрэй Аляксандравіч, 1919 г.н., быў узнагароджаны медалём “За баявыя заслугі” за тое, “што ў баях у раёне вёскі Маратукі, хутара Кушына і сяла Рокет Армянскага раёна Краснадарскага края у кастрычніку-лістападзе 1942 і студзені 1943 года агнём сваёй гарматы знішчыў: цяжкі мінамёт з павозкай у 6 коней праціўніка, 12 коней з паклажай, кухню, да 70 чалавек пяхоты праціўніка і падавіў агонь 2-х гармат і двух мінамётных батарэй праціўніка”.

На жаль, 27 жніўня 1943 г. адважнага артылерыста не стала, ён загінуў у чарговым баі.

Медалём “За баявыя заслугі” быў узнагароджаны і варатынец — камандзір сапёрнага ўзвода 347-га асобнага кулямётнага батальёна марской пяхоты Паўночнага флоту лейтэнант Паслоўскі Арсень Пятровіч,1916 г.н.

Многія жыхары Дубнякоў, Капліцкага і Ператрутаўскага Варатына, якія прайшлі праз віхуры крывапралітных баёў у гады Вялікай Айчыннай вайны і вярнуліся дамоў, хто інвалідам, а хто са шматлікімі раненнямі, але жывы, у 1985 г., да 40-годдзя Перамогі, былі ўзнагароджаны ордэнамі Айчыннай вайны 1-й і 2-й ступені. У іх кагорце: Ахрэменка Рыгор Раманавіч, 1914 г.н., Валатковіч Арсень Іванавіч, 1920 г.н., Гавароўскі Аляксандр Міхайлавіч, 1924 г.н., Гарастовіч Рыгор Рыгоравіч, 1909 г.н., Грыцкевіч Аляксандр Антонавіч, 1925 г.н., Крукоўскі Мікалай Аляксандравіч, 1915 г.н., Луцэвіч Віктар Сцяпанавіч, 1923 г.н., Перагуд Іван Раманавіч, 1912 г.н., Янтоўскі Іван Мацвеевіч, 1924 г.н., і мн. іншыя.

На жаль, не да ўсіх быў літасцівым лёс: 11 дубнякоўцаў і 44 варатынцы склалі свае галовы на палях бітваў з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Іх паймённыя спісы навечна занатаваны ў гісторыка-дакументальнай хроніцы “Памяць. Калінкавіцкі раён” ( Мн., “Ураджай”. 1999. сс. 659-660).

Яшчэ некалькім жыхарам вёсак давялося на сваёй спіне спазнаць фашысцкага рабства ў Нямеччыне, куды яны былі вывезены на прымусовыя работы. У лік фашысцкіх вязняў трапілі: Тарасевіч Міхаіл Ф., 1900 г.н., Гарастовіч Віктар, 1927 г.н., Гарастовіч Ганна, 1921 г.н., Тараховіч Аляксандр А. з Капліцкага Варатына; Некрашэвіч Пётр, 1876 г.н., Гарастовіч Зінаіда Рыгораўна, Расошка Пётр, 1899 г.н. з Ператрутаўскага Варатына. (УЗДАМ. ф. 1239. воп.1. с.2. лл. 1- 90).

21 студзеня 1944 г. 23-я стралковая дывізія, як занатавана ў ”Журнале баявых дзеянняў 61-й арміі”: “… зламаўшы супраціўленне праціўніка, авалодала населенымі пунктамі Каплецкі Двор, Перакрутаўскі Варатынь, Каплецкі Варатынь, Кротаў, і да 20.00 выйшла на рубеж: Дубнякі – Перакрутаўскі Варатынь – Каплецкі Варатынь – Кротаў.

У 18.00 з раёна Дубнякоў часці дывізіі адбілі кантратаку праціўніка сілаю да 60 аўтаматчыкаў з 6 бронемашынамі і 3 танкамі” (Цэнтральны архіў Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі (ЦА МА РФ).

А 22 студзеня 1944 г. Саўінфармбюро паведаміла ў Аператыўнай зводцы: “ Паўночна-заходней Калінкавічаў нашы войскі занялі некалькі населеных пунктаў і сярод іх Мармовічы, Лясец, Салавейка, Дубнякі, Перакрутаўскі Варатынь, Каплецкі Варатынь, Кротаў”.

Дарагую цану заплацілі савецкія воіны за гэта вызваленне: 298 чырвонаармейцаў і афіцэраў навечна засталіся ў варатынскай зямлі. (Гарады і вёскі Беларусі.Кніга I. МН., “Беларуская энцыклапедыя”. 2004. с. 552). У 1965 г. у іх гонар на брацкай магіле ў Ператрутаўскім Варатыне устаноўлены помнік Савецкаму воіну-вызваліцелю з мемарыяльнымі дошкамі, на якіх высечаны прозвішчы і імёны загінуўшых.

Пасля вызвалення вёсак лінія фронту надоўга застыла на іх рубяжы. Пяць месяцаў ў гэтых мясцінах, як паведамляла тады Саўінфармбюро, ішлі баі мясцовага значэння, вялася перадыслакацыя войск, умацоўваліся абарончыя збудаванні, рыхтаваліся да новага наступлення. Але ўвесь гэты час гінулі людзі пад артылерыйскімі і мінамётнымі абстрэламі, у час бамбардзіровак, у ходзе разведвальных аперацый.

23-я стралковая дывізія замацавалася і ўдасканальвала ў інжынерных адносінах свае пазіцыі, як адзначалася ў “Журнале баявых дзеянняў 61-й арміі” за 1 лютага, “на рубяжы: зах. ускр. Дубнякоў, Перакрутаўскі Варатынь, Каплецкі Варатынь”, на адлегласці ад 1 да 2 кіламетраў ад вёсак “. (ЦА МА РФ).

Вайна вайной, а жыта сей

Вайна яшчэ грымела ля варатынскіх і дубнякоўскіх хат, большасць насельніцтва Ператрутаўскага і Капліцкага Варатына і Дубнякоў знаходзілася ў Каплічах у эвакуацыі, а сяляне ўжо думалі, як аднаўляць калектыўную гаспадарку.

Так, у самым пачатку лютага 1944 г. адбыўся першы пасляваенны агульны сход калгаснікаў калгаса “Шлях Сталіна”, на якім прысутнічала 98 жыхароў з Капліцкага і Ператрутаўскага Варатына.

На парадак дня сходу былі вынесены наступныя пытанні: “Аб аднаўленні сельскай гаспадаркі”, “Выбары старшыні калгаса”, “Выбары праўлення”, “Зацвярджэнне брыгадзіраў” і “Выбары рэвізійнай камісіі”.

Па першым пытанні выступіў начальнік земаддзела Даманавіцкага райвыканкама Ахраменка. Ён расказаў, якія разбурэнні ўтварылі нямецкія акупанты на землях Даманавіцкага раёна, якія пакуты давялося вынесці яго жыхарам. Падзякаваў Чырвоную Армію за вызваленне, і адзначыў, што ”… наша задача – аднавіць гаспадарку, каб забяспечыць Чырвоную Армію прадуктамі, сыравінай, каб яна яшчэ мацней біла нямецкіх акупантаў аж да поўнага выгнання гітлераўцаў з нашай зямлі. Наша задача – аднавіць гаспадарку і па баявому правесці пасяўную кампанію, выканаць задачы, якія ставяць Партыя і Урад”.

У склад праўлення выбралі Грыцука Кузьму Пятровіча, Жалкоўскага Мікалая, Кізляка Андрэя, Шчарбенку Ігната, Чыркоўскага Мікалая, Мельнічэнка Ганну і Шулякоўскую Надзею. Паколькі Грыцук Кузьма быў чалавекам прыезджым, якога накіравала раённае начальства на пасаду старшыні, яго выбралі членам калгаса. І, зразумела ж, зацвердзілі старшынёй праўлення калгаса. Старшынёй рэвізійнай камісіі выбралі Саўчанка Любоў.

Брыгадзірамі выбралі: Жалкоўскага Мікалая і Шчарбенку Ігната, кладаўшчыком – Кізляка Андрэя.
Асобна на агульным сходзе разгледзелі пытанне аб барацьбе з сыпным тыфам, які касіў людзей.

9 лютага члены праўлення калгаса “Шлях Сталіна” зацвердзілі нормы выпрацоўкі ў гаспадарцы, план пасяўных работ на 1944 год, выбралі конюха і рахункавода.

У ходзе абмеркавання плана вясенне-палявых работ брыгадзір Жалкоўскі заўважыў, што не зможа пасеяць 4 га тытуню, а толькі 2 га. Брыгадзір Шчарбенка таксама адзначыў, што не зможа пасеяць 18 га аўсу, затое зможа пасеяць 23 га грэчкі і 10 га аўсу, усе астатнія культуры будуць пасеяны згодна плану.

Праўленне калгаса зацвердзіла старшым конюхам – Галавача Сямёна, а рахункаводам – Рудакоўскую Н.Ф.

На гэтым жа пасяджэнні Падбярэзную Зінаіду прызначылі паштальёнам. (УЗДАМ. ф. 1211. воп.1. с.96. лл. 1-4).

10 красавіка адбылося і першае пасляваеннае пасяджэнне Каплічскага сельсавета, на якім выбралі членаў яго выканаўчага камітэта: Гваздзя Я.С. (старшынёй), Шматкову Наталлю, Кірэйчука (старшыня Капліцкага калгаса), Каваленка М., Саўчанка Любоў, Труса Рамана (старшыня Кротаўскага калгаса) і Шулякоўскага Міхаіла (старшыня Дубнякоўскага калгаса).

Члены выканкама на гэтым жа пасяджэнні разгледзелі галоўнае пытанне ”Аб падрыхтоўцы да веснавой сяўбы”.

Абмяркоўваючы надзённае пытанне, старшыня капліцкага калгаса ”Камінтэрн” Кірэйчук праінфармаваў, што “ў іх гаспадарцы для веснавой сяўбы сабралі 4 т насення. З цяглавай сілы ёсць 30 коней, 15 з якіх – у каросце. Ёсць таксама 50 кароў, але яны не абучаны хадзіць у плузе. Ёсць па 20 адрамантаваных вазоў і плугоў. 30 калгаснікаў яшчэ не прыступілі да здачы насення”.

Старшыня калгаса “Чырвоны Кротаў” далажыў, што “з цяглавай сілы ў гаспадарцы ёсць 14 коней, з сельгасінвентару – 35 плугоў і 8 барон. Усіх гаспадарак -151”.

Старшыня варатынскага калгаса “Шлях Сталіна” Грыцук паведаміў, што “ўсё насельніцтва эвакуіравана, таму да арганізацыі веснавой сяўбы ніхто не прыступаў”. (УЗДАМ. ф. 1211, воп. 1, с.96. лл.1-3).

14 красавіка на пасяджэнні праўлення калгаса “Шлях Сталіна” разам з гаспадарчымі пытаннямі (нарыхтоўка насення для сяўбы, абагульненне коней) разгледзелі і пытанне аб перадачы пад суд калгаснікаў Сяўрука Юліка і Гавароўскага Івана, якія самавольна звялі ў Калінкавічы і перадалі там у чыгуначны дарожны аддзел двух калгасных коней.

На гэтым праўленні выбралі і камісію па размеркаванні насеннага фонду ў складзе: Грыцука Кузьмы, Чыркоўскага Мікалая, Шулякоўскай Насці, Панцялеенкі Макара, Жалкоўскага Мікалая, Юркевіча Есіпа. Выступаючы перад праўленцамі, Кузьма Грыцук сказаў: ”Пры размеркаванні насення трэба падыйсці так, каб падзяліць іх правільна, улічваючы і чырвонаармейскія сем’і і партызанскія”.

Праўленне таксама прызначыла калгасным жывёлаводам Мельнікоўскую Ганну. (УЗДАМ. ф. 1211, воп. 1, с.96. лл.4-5).

20 красавіка агульны калгасны сход адбыўся і ў Дубняках. На ім калгаснікі калгаса імя Варашылава выбралі праўленне, у склад якога ўвайшлі: Шулякоўскі Міхаіл Рыгоравіч, Корбут Таццяна Аляксандраўна, Сяўрук Юлія, Гавароўская Марфа Ігнатаўна і Гавароўская Надзея Якаўлеўна.

Старшынёй праўлення зацвердзілі ўраджэнца Дубнякоў, нядаўняга партызана 101-й Даманавіцкай партызанскай брыгады Міхаіла Шулякоўскага.

У склад рэвізійнай камісіі абралі: Пачкоўскую Ксенію, Рудакоўскую Анастасію і Харлан Маню. Брыгадзірамі выбралі Гавароўскага Анатоля Арсеньевіча і Гатальскую Маню Іосіфаўну, кладаўшчыком – Данец Зінаіду Міхайлаўну. Жывёлаводам калгаса прызначылі Корбут Таццяну Аляксандраўну, касірам – Крукоўскага Івана Паўлавіча, конюхам – Гавароўскага Івана Сцяпанавіча, рахункаводам — Шулякоўскага Якава Якаўлевіча.

На сходзе ўтварылі камісію па збору з падворкаў насення для правядзення пасяўной кампаніі. У яе ўвайшлі: Валатковіч Соф’я Іосіфаўна, Шулякоўскі Якаў Якаўлевіч, Крукоўская Франя Антонаўна, Шуля-коўскі Міхаіл Рыгоравіч і Гавароўская Ева Рыгораўна. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.68. лл. 1-2).

І пад залпы артылерыйскай кананады і гукі пазіцыйных баёў, што разгортваліся штодня на фронце, які пралягаў побач, пачалася падрыхтоўка глебы і сама сяўба.

Па-першае, абагульнілі ў калгасы ўсю цяглавую сілу. Па-другое, сабралі па хатах, у каго было насенне жыта, проса, грэчкі, аўсу, ячменю, бульбы, буракоў і морквы, тытуню.

Зямлю, што за вайну ператварылася ў дзірван, аралі нямоглымі коньмі, на каровах, а болей капалі ўручную.

На фронце тым часам было неспакойна. Каб дакладней уявіць становішча таго часу, зробім спасылку на дакумент. Так, у “Журнале баявых дзеянняў 61-й арміі за красавік 1944 г.” занатавана:
“Праціўнік супраць правага крыла арміі абараняецца на рубяжы: Міхайлаўская, Колкі, Броды, Капаткевічы, Млынок, м.Пціч, Багрымавічы, Конкавічы, Белановічы, Петрыкаў, Галубіца, Дарашэвічы, Ласкавічы, Азераны, Рычаў, Угалец. Працягласць фронту каля 140 км.

<…> Войскі правага крыла арміі працягваюць абараняць і ўмацоўваць ранейшы рубеж, вялі перастрэлку з праціўнікам і назіранне за ім.

153 УР абараняе рубеж:

381 ОПАБ — Межэліцэ, х.Востраў, Стараселле, Савічы;

27 ОПАБ – Стараселле, Загрэбля, Перакрутаўскі Варатынь, Савічы;

419 ОПАБ – Каплецкі Варатынь, кропка 123, 3,5 км паў. Церабава, кропка 124,4 /500 м. паўдн.-зах. воз Дзікае/, Клепань, гай 1 км паўн.-усходн. Слабодка 1-я,/іск/Церабава…”

У адпаведнасці з Дырэктывай камандуючага Беларускім фронтам ад 19 красавіка № 00290/ОП войскі 61-й арміі перайшлі да мясцовай абароны па ўсёй паласе арміі. З мэтай стварэння трывалай і глыбокай абароны камандуючы фронтам загадаў галоўную паласу абароны абсталяваць з пярэднім краем па вышэй адзначаным рубяжы на ўсю глыбіню, аж да дывізійных рэзерваў. Усе абарончыя работы па стварэнні гэтай паласы трэба было закончыць да 5 мая, а стварэнне апорных абарончых пунктаў завяршыць да 25 мая.

Дырэктыва прадугледжвала стварэнне аператыўнай зоны загароды. Пачыналася падрыхтоўка да вядомай наступальнай аперацыі “Баграціён”. (ЦА МА РФ).

Таму востра паўстала пытанне аб поўнай эвакуацыі насельніцтва з прыфрантавой зоны, у тым ліку і з Капліч. Так, 7 мая на пасяджэнні праўлення калгаса “Шлях Сталіна” гэта пытанне стала прадметам неадкладнага разгляду. У пратаколе пасяджэння пытанне так і было сфармулявана “Аб эвакуацыі насельніцтва з Капліч”. Абмеркаваўшы сітуацыю праўленцы пастанавілі — пры любых умовах засадзіць прысядзібныя ўчасткі бульбай, а тады эвакуіравацца.

Гэтаму ж пытанню было прысвечана і пасяджэнне выканкама Капліцкага сельсавета, на якім было вырашана да 20 мая эвакуіраваць усё насельніцтва з тэрыторыі сельсавета. Для вартаўніцтва маёмасці пакідалі толькі 5 вартаўнікоў. (УЗДАМ. ф. 1239, воп. 1, с.1. л. 2).

Варатынцы і дубнякоўцы, як і іншыя жыхары сельсавета, працавалі ад цямна да цямна, каб выканаць пастаўленую задачу. Кожны добра разумеў: немца адкінуць праз нейкі час, але калі зараз не пасеяць, то што будзеш есці, калі вернешся з эвакуацыі.

Як і планавалася, савецкія войскі, распа-чаўшы 22 чэрвеня аперацыю “Баграціён”, ужо 26 чэрвеня вызвалілі Парычы і Жлобін, 27 – Акцябрскі і Глуск, 30 – Капаткевічы і Петрыкаў.

Фронт пайшоў далей на захад. Людзі пачалі вяртацца ў свае вёскі з эвакуацыі.

5 ліпеня ў калгасе “Шлях Сталіна” адбыўся агульны сход, на якім прысутнічала 60 чалавек. Калгаснікі разгледзелі два пытанні: “Аб падрыхтоўцы да ўборачнай кампаніі і пачатку сенанарыхтоўкі” і “Аб замініраваных плошчах”.

Выступаючы на сходзе, старшыня праўлення калгаса Грыцук заўважыў, што “… трэба адрамантаваць гумны і свіран для збожжа. З заўтрашняга дня трэба пачаць праполку ільна з пшаніцай, арганізаваць брыгаду дзяўчат, якая павінна капаць гліну і выбіваць ток, з заўтрашняга дня пачаць сенаўборку”.

Калгасніца Ліхадзіеўская ўзняла на сходзе пытанне аб тым, “што дрэнна абстаяць справы з дапамогай. Кааператар не звяртае ўвагі на пакупнікоў, няправільна выдае сала, змяншае паёк”.

Старшыня калгаса паведаміў, што “з боку дзяржавы будзе аказана дапамога калгасу коньмі, буйной рагатай жывёлай, свіннямі, будуць адпушчаны сродкі на пабудову жылля для калгаснікаў”.

Пінчук П. папрасіла,”каб ёй адраман-тавалі хату”. Кізляк са свайго боку заўважыў, што ”для абуладкавання жылля ў першую чаргу патрэбна ваконнае шкло”.

Па другому пытанню выступіў прадстаўнік раёна Лісіцэнка. Ён сказаў, што “… ў калгасе няма належнай дысцыпліны, а вось Армія выконвае ўсе задачы, якія ставіць перад ёй таварыш Сталін, партыя і ўрад. Для таго, каб і далей Армія атрымлівала перамогі, нам, калгаснікам, трэба працаваць, каб забяспечыць Армію”.

Лісіцэнка папярэдзіў прысутных на сходзе аб небяспецы, якую тояць замініраваныя палі. (УЗДАМ. ф. 1211. воп.1. с.96. лл. 6 -7).

Прыкладна ў гэты ж час адбыўся агульны калгасны сход і ў Дубняках, на які сабралася 35 калгаснікаў калгаса імя Варашылава. Адкрыў яго старшыня калгаса Міхаіл Шулякоўскі. На парадак дня вынеслі два пытанні: “Падрыхтоўка да ўборкі” і “ Назначэнне плотніцкай брыгады для будаўніцтва склада і сушкі”.

Гавароўская Надзея прапанавала “прызначыць Данца Фёдара брыгадзірам плотніцкай брыгады”. На гэтым і пагадзіліся.

У брыгаду ўключылі Гавароўскага Івана з падводай, Перагуда Івана, Данца Міхаіла.

9 ліпеня на чарговым калгасным сходзе дубнякоўцы

“ ПАСТАНАВІЛІ:

1). Арганізаваць усіх працаздольных падлеткаў і жанчын на касьбу сена і яго ўборку.
2). Арганізаваць будаўнічую брыгаду ў складзе трох чалавек з падсобнай сілай.
3). Абагуліць азімую збажыну.
4). Выхад на работу ў 8 гадзін для ўсіх калгаснікаў”.

На гэтым жа сходзе з пасады брыгадзіра і членаў калгаса вызвалілі Гатальскую Маню”. (УЗДАМ. ф. 1211. воп.1. с.68. лл. 6 -7).

25 ліпеня дубнякоўцы зноў сабраліся на агульны калгасны сход. На гэты раз абмяркоўваліся пытанні ўборкі азімых і яравых, заканчэнне будаўніцтва гумна і склада і г.д.

Востра абмяркоўвалася пытанне, як быць з тымі, хто не паспеў пасеяць свае надзелы.

Старшыня калгаса Міхаіл Шулякоўскі заявіў, што “ўсе выбыўшыя з калгаса не маюць права жаць жыта”.

Гавароўская Марфа прапанавала “абмераць сядзібы і дапоўніць усім, хто не паспеў поўнасцю засеяць”. Акулава З.Р. прапанавала “убраць увесь хлеб агульнымі сіламі і падзяліць між усімі снапамі”.

“Пастанавілі: убраць азімыя за 10-12 дзён, не пакрыўдзіўшы нікога”.

На гэтым жа сходзе Шулякоўскую Ларысу Мікалаеўну выбралі калгасным рахункаводам. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.68. л. 5).

Цяжка давалася аднаўленне калек-тыўных гаспадарак. Нягледзечы на жорсткія пасляваенныя законы, дысцыпліна ў калгасах кульгала на абедзьве нагі, больш таго, асобныя не грэбавалі і крадзяжом калектыўнай уласнасці, аб чым, напрыклад, ішла дэталёвая размова на пасяджэнні выканкама Капліцкага сельсавета, якое адбылося 13 жніўня 1944 г.

Трымаўшы на ім справаздачу за зрыў задання па ўборцы хлеба і сенанарыхтоўцы, старшыня капліцкага калгаса “Камінтэрн” Дубоўскі заявіў: ”…асобныя калгасніцы крадуць”.

На што прысутны на пасяджэнні выканкама пракурор раёна сказаў: ”Калгаснікі раёна заканчваюць уборку хлеба і прыходзяць да канца скірдавання, а ў калгасе “Камінтэрн” зроблена толькі палова. Дысцыпліна адсутнічае, арганізаванасць таксама. Праўленне калгаса недастаткова вядзе работу па арганізацыі ў калгасе сацыялістычнага спаборніцтва, якое ў калгасе ўвогуле адсутнічае”.

Пракурора падтрымала і прадстаўнік аблземаддзела, якая сказала, што “хутка трэба будзе сеяць азімыя, а яшчэ ніводнага гектара зябліва ў калгасе “Камінтэрн” не ўзнята”.

Старшыня калгаса “Шлях Сталіна” Грыцук у сваёй справаздачы далажыў:

”План уборкі ўраджаю – 90 га. Выканалі – 108. Змалацілі 15 коп жыта, калі б была цяглавая сіла, маглі б здаць дзяржаве. Крадзяжу хлеба не назіралася, за выключэннем зжатага ў лесе. За перыяд сенакашэння ворыва глебы не ажыццяўлялася, так як усе былі заняты на нарыхтоўцы сена і ўборцы хлеба. Калі МТС не дась трактараў, наяўнай цяглавай сілай нічога не зраблю. 8 га жыта жаць нельга, паколькі гэтае месца замініравана”. (УЗДАМ. ф. 1239, воп. 1. с.1. лл. 4-7).

Адначасова з калгаснымі справамі прыходзілася займацца і іншымі. Да пачатку навучальнага года трэба было прывесці ў парадак будынкі, у якіх дзеці, якія не вучыліся ўсю вайну, маглі б спасцігаць азы навук. Трэба было наладжваць пажарную і вартавую справу, выконваць ваенную пазыку, плаціць падатак і г.д.

Па канцы 1944 г. калгаснікі калгаса “Шлях Сталіна” падсумавалі свае здабыткі. Зразумела, што моцна яны не парадавалі. Як сведчыць бухгалтарская справаздача за 1944 г., у сельгасарцелі “Шлях Сталіна” (так тады называлі сельгасгаспадаркі – І.Г.) па восені сабралі 406 ц жыта, 33 ц пшаніцы, 1 ц ячменю, 410 ц зернебабовых, 500 ц сена, 596 ц саломы. Арцель складалася з двух брыгад, у якой працавалі 110 калгаснікаў. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.98. лл. 1-7).

Не лепш выглядалі справы і ў сельгасарцелі імя Варашылава.

У 1945 г. на тэрыторыі Капліцкага сельсавета адбыліся шматлікія кадравыя змяненні. Так, у пачатку года старшынёй Капліцкага сельсавета замест Гваздзя прызначылі Рубцова. Старшынёй калгаса “Камінтэрн” выбралі Крэка. А 3 лютага на сходзе ў калгасе імя Варашылава па прапанове Рубцова замест Міхаіла Шулякоўскага, які пайшоў на фронт, выбралі новага кіраўніка – Данца Міхаіла Фаміча. Праўда, у хуткім часе яго замянілі на Пачкоўскую Ксенію, якую 12 мая змяніў Макушынскі Рыгор Васільевіч. Пачкоўскую ж перавялі ў брыгадзіры. Праўда, і там яна доўга не затрымалася.

3 чэрвеня ў калгасе адбыўся сход, на якім выступіў яго старшыня Рыгор Макушынскі, які павёў размову пра дысцыпліну ў гаспадарцы. “Брыгадзір Пачкоўская не прымае ніякіх работ і не назірае за працай калгаснікаў, — сказаў ён. — Таварыш Данец Фёдар карыстаецца гэтым і не выходзіць своечасова на працу”.

Кіраўнік гаспадаркі прапанаваў таксама перадаць справу ў народны суд на Данца за тое, што той наўмысна загубіў калгаснага каня.

Сход вызваліў ад займаемай пасады Пачкоўскую і аднавіў на брыгадзірскай пасадзе Рудакоўскага Мікалая Мікалаевіча, які быў пазбаўлены брыгадзірскай пасады ў канцы 1944 г.

Нягледзячы на прымаемыя меры, дысцыпліна ў калгасах працягвала жадаць лепшага. 19 чэрвеня на чарговым калгасным сходзе старшыня калгаса Макушынскі зноў гаварыў: “ Дысцыпліна ў нашым калгасе сапраўды дрэнная. Калгаснікі не падпарадкоўваюцца і своечасова не выходзяць на працу. Асабліва гэта тычыцца Данец Наталлі і Данца Фёдара, Пачкоўскай Тэклі”. Ён прапанаваў памянёных калгасніц аштрафаваць на тры дні, а Фёдара – папярэдзіць.

На гэтым жа сходзе загадчыцай фермы выбралі Гавароўскую Варвару Тарасаўну і вырашылі прадаваць калгаснае малако па 3 руб. за літр. Устанавілі нормы аплаты за апрацоўку бульбы і проса. Так, за праполку 15 сотак бульбы вырашана было аплачваць 1 руб.25 кап., за 3 соткі проса — 1 руб.

У лістападзе, праўда, загадчыкам фермы назначылі новага чалавека – Крукоўскага Мікалая. А Янтоўскую Ганну прызначылі вартаўніком. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.71. лл.1- 8).

Важнейшай справай з пачатку 1945г. стала лесанарыхтоўка. Так, 10 студзеня на агульным сходзе калгаса “Шлях Сталіна” яго старшыня Кузьма Грыцук заявіў: “Выкананне лесанарыхтовак зараз для нас самая важная справа, таму што трэба хутчэй даць дзяржаве лес, каб пусціць цягнікі і тым самым дапамагчы Чырвонай Арміі хутчэй разграміць ворага”. Вырашана было падзяліць дзялянку на кожную гаспадарку і прыступіць да работы.

На гэтым жа сходзе разглядалі факт крадзяжу 88 кг жыта са склада брыгады № 1. Вырашана было перадаць справу ў следчыя органы.

Важным было для таго часу і пытанне аднаўлення пагалоўя жывёлы ў калектыўных гаспадарках. Таму на сходзе прынялі рашэнне аб выплаце з калгаснай касы па 1 руб. за кожны кілаграм закантрактаваных цялят і зняцці мясапаставак з індывідуальнай гаспадаркі за закантрактаванае цяля.

Сход прыняў рашэнне і аб водпуску з калгаснага склада настаўнікам па 16 кг хлеба, за які тыя павінны заплаціць па 24 руб. па дзяржаўнаму кошту.

28 студзеня варатынцы на агульным сходзе абмяркоўвалі прыемныя навіны: Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб дапамозе многадзетным маці і паведамленне старшыні аб дзяржаўнай дапамозе на рамонт і будаўніцтва хат калгаснікаў. Вырашана было: кожную вольную хвіліну прысвяціць рамонту і будаўніцтву хат. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.99. лл.1- 20).

Якім бы цяжкім не выдаўся 1945 г., вынікі яго былі больш плённымі, чым у 1944-м. Калгас “Шлях Сталіна”, напрыклад, налічваў 72 двары, у якіх пражываў 251 чалавек. Ён быў падзелены на 2 брыгады, адна з якіх займалася агародніцтвам. У брыгадах працавала 114 калгаснікаў: 12 мужчын, 68 жанчын і 34 падлеткі ад 12 да 16 гадоў. За год калгас вырасціў і сабраў 137,17 ц жыта, 6,85 ц пшаніцы, 10,05 ц ячмяню, 18,72 ц аўсу, 0,2 ц проса, 4,29 ц грэчкі, 0,87 ц вікі, 2,39 ц яравога жыта, 180 ц зернебабовых,0,53 ц насення ільну, 0,35 ц тытуню, 90 ц бульбы, 4,9 ц капусты, 1, 88 ц агуркоў, 1,5 ц памідораў. Да таго ж рэалізавалі 158 кг мяса, 607 літраў малака, 9,3 кг воўны і 4 скуры буйной рагатай жывёлы. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.100. лл.1- 7).

1946 г. быў яшчэ больш даходным. Варатынцы сабралі 189 ц жыта, 17,78 ц пшаніцы, 16,74 ц ячмяню, 26,2 ц аўсу, 7,2 ц проса, 27,1 ц грэчкі,3 ц вікі, 1 ц лубіну, 1,8 ц насення ільну, 0,2 ц насення каноплі, 16,5 ц бульбы,8,4 ц капусты, 0,75 ц агуркоў, 1,05 ц памідораў. Прадалі 319 кг мяса, 3432 літры малака, 10,5 кг воўны. Пасадзілі 0,9 га грушовага саду. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.102. лл.1- 8).
На агульным калгасным сходзе, які адбыўся 23 чэрвеня 1945 г., калгаснікі калгаса “Шлях Сталіна” прызначылі паштальёнам Панцялеенку Пятра, а калгасным касірам – Шчарбенку Ігната.

На гэтым жа сходзе пастанавілі адрамантаваць клуб і пабудаваць кароўнік даўжынёй 40 метраў, зрабіць канюшню і склад для збожжа. За калгаснымі брыгадзірамі замацавалі коней. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.99. лл.17).

У лютым 1946 г. у калгасе змяніўся і кіраўнік гаспадаркі. Новым старшынёй праўлення калгаса “Шлях Сталіна” выбралі Мышкаўца М.І. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.101. л. 1).

Прыкладна такім жа чынам аднаў-лялася гаспадарка і ў дубнякоўскай сельгасарцелі імя Варашылава. Згодна бухгалтарскай справаздачы за 1945 г. у сельгасарцелі налічваўся 31 двор, у якім пражывала 85 чалавек. Гаспадарка складалася з адной брыгады, у якой працавала 49 калгаснікаў. За год дубнякоўцы вырасцілі 95,53 ц жыта, 7,64 ц ячмяню, 14,04 ц аўсу, 1,75 ц проса, 20 ц грэчкі, 121 ц зернебабовых, 60 ц бульбы. Рэалізавалі 137 кг мяса, 1485 літраў малака, 4 кг воўны. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.73. лл. 1-7).

29 студзеня 1946 г. на агульнакалгасным сходзе Макушынскага вызвалілі ад займаемай пасады, а старшынёй зноў абралі Шулякоўскага Міхаіла Рыгоравіча, які вярнуўся з фронта. (УЗДАМ. ф.1211. воп.1. с.74. лл. 2-3).

Трэба адзначыць, што былы партызан ратнымі подзвігамі даказаў сваю адвагу і ў франтавых баях. Чырвонаармеец Шулякоўскі трапіў служыць у 338-ы асобны сапёрны батальён 207-й стралковай Чырвонасцяжнай дывізіі. “У прыгарадзе Берліна, у паласе дзеяння 207-й сд, пад моцным артылерыйска-мінамётным агнём праціўніка 24.04.1945 г., — як напісаў у наградным лісце яго камандзір батальёна капітан Звераў, – чырвонаармеец Шулякоўскі выконваў баявое заданне па будаўніцтве штурмавога мастка праз канал Берлін-Штандауэр-Шыдафартэ ў той час, калі паўднёвы бераг канала знаходзіўся ў руках праціўніка.

Шулякоўскі быў бясстрашным і паказваў прыклад у будаўніцтве, чым натхніў усіх сваіх баявых таварышаў на хутчэйшае выкананне задання, што забяспечыла магчымасць нашым стралковым падраздзяленням фарсіраваць канал і павесці наступленне пяхоты на Берлін”.

За гэты подзвіг Міхаіл Рыгоравіч быў узнагароджаны медалём “За адвагу”. Да гэтага яго ратны шлях ужо быў адзначаны медалём “За вызваленне Варшавы”. У дальнейшым да гэтых салдацкіх узнагарод прыбавіліся медалі: “За ўзяцце Берліна” і “ За перамогу над Германіяй”.

Па бухгалтарскай справаздачы за 1946 г. у калгасе імя Варашылава паменшала колькасць двароў і жыхароў вёскі. Засталося 29 двароў, у якіх пражывалі 77 чалавек, з якіх працаздольнымі былі 5 мужчын, 31 жанчына і 3 падлеткі. Некаторыя сем’і ў пошуках лепшай долі пераехалі ў больш сытную па тым часе Заходнюю Беларусь, адкуль у свой час у Дубнякі і Варатын прыбылі іх продкі.
Паціху-патроху калгасы, як і вёскі, адраджаліся, адбудоўваліся, людзі спраўлялі вяселлі, нараджаліся дзеці, жыццё наладжвалася.

У 1950 г. калгас імя Варашылава ўзначальваў Рудакоўскі Мікалай Мікалаевіч, які да гэтага працаваў тут брыгадзірам. Старшынёй калгаса “Шлях Сталіна” быў Глушэц. (УЗДАМ. ф.1239. воп.1. с.8).

У 1953 г. калгасы “Шлях Сталіна” і імя Варашылава аб’ядналіся. Аб’яднаная гаспадарка атрымала назву калгаса імя Жданава. А ўзначаліў яе Навіцкі Іван Тарасавіч, 1921 г.н. Ураджэнец мястэчка Азарычы Іван Навіцкі ў 1940 г. быў прызваны на тэрміновую службу ў рады Чырвонай Арміі. З баямі старшына медыцынскай службы Навіцкі ў складзе войск Паўднёва-Заходняга фронта адступаў, стрымліваючы націск ворага, да Варонежа.

У лістападзе 1941-га немца пагналі з-пад Масквы. Летам 1942 г. 40-я армія, у якой ваяваў Навіцкі, трапіла ў акружэнне і была разбіта. Іван Тарасавіч цудам застаўся жывым. І, увогуле, яму пашчасціла. Ён лічыў, што нарадзіўся “ў сарочцы”. За ўсю вайну ніводнага ранення, толькі адзін раз сур’ёзна кантузіла – тры месяцы праваляўся ў шпіталі. З вайны салдат вярнуўся з баявымі ўзнагародамі: ордэнам Чырвонай Зоркі, медалямі “За адвагу”, “За вызваленне Прагі”, “За перамогу над Германіяй”.

Пасля вайны старшына медыцынскай службы змяніў санітарную сумку на паходную сумку старшыні калгаса.

Гавораць старажылы

Шулякоўская Маргарыта Георгіеўна,
жыхарка Ператрутаўскага Варатына:

— Нарадзілася я ў 1924 г. на Урале, у г. Кунгур Пермскай вобласці. У час вайны працавала ў ваенным шпіталі. Бядовая была дзяўчына: спяваць альбо танцаваць любіла з задавальненнем. Не цуралася ніякай, нават самай цяжкай, працы. А ў вайну прыходзілася працаваць за траіх – такі быў час.

У 1943 г. да нас у шпіталь з Волагды прывезлі параненых байцоў, якіх да гэтага вывезлі з блакаднага Ленінграда цераз Ладажскае возера. Так я пазнаёмілася з маім Мішам (Шулякоўскім Міхаілам Андрэевічам – І.Г.).

Міша нарадзіўся ў 1920 г. у Дубняках. У войска яго забралі яшчэ да Вялікай Айчыннай вайны.

У 1940 г. ён удзельнічаў у савецка-фінскай вайне, ледзь застаўся жывы. Савецкіх байцоў на той вайне палегла процьма.

А тут новая вайна, з немцам. Ваяваў на Ленінградскім фронце, абараняў Ленінград. Быў малодшым лейтэнантам. У лютым 1943 г. яго вельмі моцна параніла ў нагу, пасля вылячэння нага ўкарацілася на 8 сантыметраў. Так ён стаў інвалідам і яго камісавалі. Але гэта не перашкодзіла нам пакахаць адзін аднаго і нарадзіць семярых дзяцей.

Міша вельмі рваўся на радзіму, у Беларусь. Але яго родныя мясціны яшчэ знаходзіліся пад немцам. І мы засталіся на Урале. Пабудавалі хату. Нарадзілі траіх дзяцей. І ўсё-такі яго сэрца не вытрымала. У 1951 г. мы сабраліся і паехалі ў Дубнякі. Тут жыла яго маці, а з ёю малодшы брат і сястра.

Бацька Мішаў у вайну быў старастам Дубнякоў. Яшчэ ў Першую сусветную вайну ён ваяваў на германскім фронце, трапіў у палон да немцаў і тры гады жыў у Германіі. Добра вывучыў нямецкую мову. Калі немцы акупіравалі Дубнякі, ён, як расказвалі потым аднавяскоўцы, па заданні Кузьмы Саўчанкі, які да вайны загадваў Варатынскай школай, а пасля быў камандзірам партызанскага атрада, стаў старастай. Але Саўчанка хутка загінуў, а пацвердзіць гэта потым было, відаць, некаму.
У вайну старасту не аднойчы на расстрэл выводзілі і паліцаі, і партызаны. Але добрыя справы, якія ён рабіў дзеля людзей, не давалі яму бясслаўна загінуць.

Калі немцы прыязджалі ў вёску, каб забраць даніну, якую павінен быў сабраць стараста, ён напіваўся ўшчэнт, і немцы, патузаўшы яго па хаце, з воклічам “Русішэ швайн” самі ішлі па хатах, каб адабраць у сялян харчаванне.

Калі даведваўся, што будзе аблава, у час якой забяруць моладзь для адпраўкі ў Нямеччыну, ён усіх папярэджваў, і людзі хаваліся па лесе.

Ужо напярэдадні вызвалення Варатына немцы правялі чарговую аблаву. Яны завіталі да старасты Дубнякоў, каб ён іх правёў нябачнымі сцежкамі ў Варатын. І Андрэй Шулякоўскі павёў карнікаў… Ён завёў іх у такое балота, што адтуль ужо ніхто не змог выбрацца назад. Сам стараста выпаўз з гэтага балота мокры, замёрзшы і паўжывы толькі праз двое сутак, а праз некалькі дзён памёр ад вострай пнеўманіі. Хараніць яго на могілкі неслі савецкія салдаты, якія вызвалілі Дубнякі і Варатын.
Калі мы прыехалі ў Дубнякі з Урала, пасяліліся ў хаце Мішавай маці. Хатка невялічкая, а ў ёй – яна з двума дзецьмі ды нас пяцёра. От натаўкліся мы разам ды намучаліся.

Толькі ў 1959 г. перабраліся ва ўласную хату і сталі весці сваю гаспадарку асобна. Але ж за ўсе гады сумеснага і ў дальнейшым паасобнага жыцця я ні разу не пасварылася са свякрухай, ды і наогул ні з кім з аднавяскоўцаў. Жылі ў міры і згодзе, шмат працавалі, недаядалі, адзення з абуткам не хапала ўдастатку, а вечарам сабярэмся ў каго-небудзь, запалім лучыну на прыпечку, электрычнасць у Дубнякі і Варатын прыйшла толькі ў 1963-64 гг., і прадзем кудзелю, вышываем, іншую працу робім, і пяем-пяем, нібы і праблем ніякіх не маем, і пра ежу з вопраткай думаць не трэба. Умелі радавацца мірнаму жыццю ў той час. Дружылі між сабой. Апошнім кавалкам дзяліліся. Талакой усё рашалі.

Я ж завадная была. Любіла песню, любіла скокі. Я і сёння частушкі сачыняю. Каб не аслепла і зараз, у свае 92 гады, пайшла б да дзяўчат, каб разам наспявацца ды нагаварыцца.

Шулякоўская Ніна Міхайлаўна,
жыхарка в. Дубнякі:

— Гэта сёння ў Дубняках засталося ўсяго 7 хат, з якіх толькі разам з маёй 4 жылыя. А раней – добрая была вёска, багатая. Хаты стаялі і па той бок шашы, — Ніна Міхайлаўна паказвае ў бок дарогі, што вядзе на Калінкавічы. — Зараз там поле, на якім сеюць збажыну, а раней стаялі людскія хаты ды мясціліся агароды.

Нарадзілася я перад вайной, у 1937 г. Бацька мой, Шулякоўскі Міхаіл Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1910 г. тут жа, у Дубняках. Маці, Тарасевіч Марыя Іванаўна, таксама была з Дубнякоў.

У 30-я гады яе бацьку прымусам застаўлялі ўступіць у калгас. А ён не згаджаўся. Як расказвала мне маці, многія тады ў нас гаварылі:”Хіба ж калгас пракорміць сям’ю?”. Людзі расказвалі, што матчынага бацьку вельмі білі гумавымі шлангамі, усё застаўлялі, каб здаў жывёлу ў калгас. І дзеці, і жонка прасілі яго: “Пагадзіся!” А ён не згаджаўся. Так і загінуў праз той калгас.

Мае бацька з мамай да вайны працавалі ў гэтым калгасе, былі радавымі калгаснікамі. Пабудавалі добрую хату.

Калі пачалася вайна, бацьку прызвалі ў армію. З чэрвеня па жнівень 1941 г. ён разам з байцамі свайго воінскага падраздзялення адбіваўся ад пераўзыходзячых сіл праціўніка, пакуль часць не трапіла ў акружэнне. Бацька да таго ж 30 жніўня атрымаў кулявое раненне ў левую нагу. Застаўшыяся ў жывых байцы, каб не трапіць у палон, пад покрывам ночы прарвалі варожы заслон і далей прабіваліся паасобку. Бацька вярнууўся дамоў. А потым разам з Гавароўскім Арсенам пайшоў ў партызаны, дзе да лютага 1944 г. біў ворага.

Калі немцаў выгналі з нашай зямлі, бацьку пакінулі ўздымаць дашчэнту разбураную калгасную гаспадарку. Ды што там гаспадарку. У час вайны снарад трапіў у наш дом, добра, што мы тады ўсе хаваліся ў лесе, дык ад дома засталася толькі куча паленняў.

Аднавяскоўцы выбралі бацьку старшынёй нашага калгаса імя Варашылава. Я тады малая была, мала што разумела, але памятаю, як жанчыны (мужыкоў амаль не было ў калгасе, усе былі на вайне) лапатамі ўручную капалі калгаснае поле, а потым засявалі яго.

А яшчэ памятаю, бацька з паленняў разбуранай хаты зрабіў вось гэту, невялічкую па памерах, хатку, у якой я зараз засталася адна.

Хаця нас у сям’і было пяцёра, усе паразляталіся, адна толькі сястра Ганна, якая нарадзілася ў 1945 г., жыве побач у Варатыне. Яны з братам добра вучыліся. Брат закончыў 11 класаў, але нікуды не паступаў. А Ганна вывучылася на настаўніцу. Працавала ў нашай Варатынскай школе. Я ж толькі скончыла ў ёй чатыры класы. У пяты трэба было хадзіць у Савічы. Але тады стаялі лютыя маразы. І я болей не пайшла нікуды. Так і засталася невукам.

Мы яшчэ падлеткамі былі, а нас калгасныя брыгадзіры занараджвалі на працу. У стаж гэта праца не ўлічвалася, а мы працавалі.

Жыву сама, без мужа і дзяцей, не спадобіў Гасподзь. Бацька памёр гадоў 20 назад.

Яновіч Адам Фёдаравіч,
жыхар г. Мазыра:

— Нарадзіўся я ў 1935 г. у в. Белы Пераезд Капаткевіцкага раёна. Да вайны бацькі пераехалі ў Капліцкі Варатын. Тады ўжо распачыналіся работы па меліярацыі. І бацька працаваў слесарам у меліярацыйнай арганізацыі пад назвай АРЭСА.

Я яшчэ быў малы, у школу не хадзіў , але яна да вайны знаходзілася ў Капліцкім Варатыне.

Калі пачалася вайна, вясковых мужчын забралі на фронт, пайшоў змагацца з агрэсарам і мой бацька Яновіч Фёдар Нічыпаравіч, 1907 г.н.

Усю вайну немцы здзекваліся з мясцовага насельніцтва: збівалі, убівалі, рабавалі, гвалтавалі. А ў маі 1943 г. карнікі ў Ператрутаўскім Варатыне спалілі 38 хат і загубілі 13 жыхароў вёскі. Роўна столькі ж двароў і жыхароў яны знішчылі тады і ў Дубняках.

Большую частку вайны мясцовыя жыхары хаваліся па балотах ды ў лесе, дзе парабілі сабе зямлянкі.

Калі нас вызваліла Чырвоная Армія, і лінія фронту спынілася на рубяжы нашых вёсак, нас адсялілі. Дзе мы толькі не былі: і ў Бабровічах, і ў Перадзельным, і ў Булаўках, і ў Гарохаве, і ў Каплічах.

Але ўсяму прыходзіць канец. Прыйшоў канец і вайне.

Бацьку пашчасціла вярнуцца дахаты жывым, хаця і інвалідам. Ён пачаў працаваць кавалём у калгаснай кузні. Кавальскай справе яго вучыў мясцовы жыхар Бобер Станіслаў. Непадалёку ад Варатына ў канаве стаяў падбіты танк. Дык памятаю, як з яго цягалі розныя жалязякі ў кузню, дзе бацька каваў розныя патрэбныя запчасткі і сельгасінструмент. Затым бацька пачаў працаваць у Халодніцкай МТС.

Мы, малыя, падлеткі і пераросткі, пасля вайны пачалі хадзіць у школу. Размясцілася яна ў хаце загадчыка школы Ганчара Уладзіміра Дзянісавіча, ураджэнца в. Слабада Мазырскага раёна. Хату гэтую ён купіў у некага з Капліцкага Варатына. Разам з ім дзяцей вучыла і яго жонка Надзея Фёдараўна, ураджэнка Варатына. А яе сястра Фаіна працавала бухгалтарам у калгасе.

Ужо пасля, калі калгасы аб’ядналі і стварылі саўгас “Трамлянскі”, бацька, як інвалід атрымаў мотакаляску і стаў ездзіць на ёй на працу ў Міхайлаўскае.

Я быў старшым у сям’і, за мной ішлі яшчэ чатыры сястры. Бацька вельмі хацеў, каб я вучыўся. Калі закончыў пачатковую школу ў Варатыне, пайшоў у пяты клас у Каплічы. Вясной і восенню хадзіў за восем кіламетраў штодня праз лес. Асабліва страшна было, калі пераходзіў Косую гору, аж косы на галаве дыба падымаліся — ваўкоў баяўся. А яны ж, такі, там і знаходзіліся. Дзядзька мой, матчын брат, быў заўзятым паляўнічым, дык вось ён аднойчы і прывалок з-пад Косай гары воўчы вывадак.
Памятаю, сяджу зімой у Каплічах у хаце дзядзькі Рыбака, дзе кватараваў, і плачу-плачу. Адзін, усе свае дома, у Варатыне. Але затое ў Каплічах былі добрыя настаўнікі. Дырэктарам школы быў Хмялеўскі, які, здаецца, з’яўляўся ўраджэнцам Скрыгалава Мазырскага раёна. Фізіку ў нас выкладаў Цімашэнка з Кротава, рускую мову і літаратуру – Анастасія Стрэльчанка, беларускую мову і літаратуру — Іван Шчарбенка з Капліч.

Калі я ўжо быў у 6 класе і жыў на кватэры ў дзядзькі Труса, у вёску прыехаў нейкі спецыяліст па меліярацыі. Ён пачаў вывучаць мясцовае наўколле, каб стварыць праект меліярацыі навакольных балот. Электрычнасці тады яшчэ ў Каплічах не было, дык, памятаю, мой гаспадар прынёс газоўку, наліў у яе газы, запаліў, паставіў мне на стол і сказаў: “Вучыся, хлопец!”

І я вучыўся. Калі закончыў сямігодку, вельмі хацеў падацца ў Мінск, каб вывучыцца на аўтамеханіка. Я ж увесь вольны час круціўся ля бацькі, які працаваў з жалязякамі. Вось і сам хацеў стаць жалезных спраў майстрам. Але маці, як пачула пра мае планы, як дала голасу: ”А ты ж прападзеш сам у тым Мінску”. І мне нічога не заставалася рабіць, як выбраць Мазыр. А ў Мазыры ў той час былі толькі педвучылішча ды медыцынскае вучылішча. Вось і стаў я вучыцца на фельчара.
З дзіцячых успамінаў яшчэ ўрэзалася ў памяць вось што: у нас у вёсцы было шмат пчаляроў. Бацька таксама трымаў некалькі вулляў. Тады за ўсё трэба было плаціць падатак, дык каб схавацца ад яго, людзі размяшчалі пчаліныя сем’і хто дзе. Напрыклад, па дуплах дрэў у лесе. Асабліва шмат іх было ў вольхах і дубах. Бацька мой хаваў свой пчальнік пад страхой на хляве. Памятаю, мёду было столькі, што не ведалі, куды яго падзець, вазілі ў Якімавічы на кірмаш і прадавалі там за бясцэнак, як казала маці.

Сястра мая Марыя, якая нарадзілася ў 1944 г., закончыла Мазырскі педінстытут, працавала ў Азарыцкай дапаможнай школе. Калі яна вучылася ў Мазыры, разам з ёй у педінстытуце навучалася ўраджэнка Варатына Кізляк Ганна Нікіфараўна (Буцько — па мужу). Яна затым працавала настаўніцай пачатковых класаў у Варатыне. Рана памерла.

Сястра Філена, якая нарадзілася ў 1951 г., жыве ў Калінкавічах, працавала ў дашкольных установах, непрацяглы час — загадчыцай дзіцячага сада мясакамбіната.

Сястра Юля, 1938 г.н., жыве ў Мінску. Закончыла бібліятэчны тэхнікум.

Сястра Ніна, 1936 г.н., жыве ў в. Залессе Акцябрскага раёна. Працавала ў бухгалтэрыі, сталоўцы. Зараз ужо ўсе на пенсіі.

Ад аўтара: Сам Адам Яновіч вывучыўся на доктара. Працаваў урачом-тэрапеўтам, загадчыкам тэрапеўтычнага і паліклінічнага аддзяленняў чыгуначнай бальніцы ў Калінкавічах, старшынёй Калінкавіцкай міжраённай медыцынска-рэабілітацыйнай экспертнай камісіі, удастоіўся звання “Выдатнік аховы здароўя”. З 1996 г. знаходзіцца на заслужаным адпачынку.

Кундзельская (Кізляк – у дзявоцтве) Вольга Васільеўна,
жыхарка Капліцкага Варатына:

— Мне ўжо быў пяты год, калі бацькі пераехалі на пастаяннае месца жыхарства ў Капліцкі Варатын.
Бацька мой, Кізляк Васіль Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1906 г. у Сышчыцах Крукавіцкай воласці. Там жа нарадзілася і маці, Просся Макараўна.

Бацькаў бацька, а мой дзед, да вайны часта ездзіў з Сышчыц ў багатыя Варатыны на заробкі. Тарфяныя землі тут у адрозненне ад сышчыцкіх супесяў былі на некалькі парадкаў урадлівей. А што трэба было спрадвечнаму селяніну. У Капліцкім Варатыне і аблюбаваў месца для будаўніцтва хаты.

Пасярэдзіне вёскі залажыў бацька хату. Да вайны ўзвёў зруб. А накрыць не паспеў, забралі на фронт. Бацька, хаця і працаваў у мясцовым калгасе радавым калгаснікам, быў чырвоным камандзірам. Кожнае лета яго забіралі на тры месяцы ў войска. Усё рыхтаваліся да вайны. А яна пачалася нечакана. Бацьку ў першы ж дзень мабілізацыі прызвалі. І больш мы яго не ўбачылі. Толькі пасля вайны прыйшло паведамленне, што ён прапаў без вестак.

Не вярнуўся з фронта і яго малодшы брат Андрэй, які да вайны загадваў Варатынскай школай. Таксама прапаў без вестак.

Нарадзілася я ў 1931 г. Да вайны паспела скончыць толькі першы клас.

У вайну, памятаю, днём прыходзяць паліцаі і выграбаюць усё з хат, а ноччу – партызаны. Не глядзелі, што дзяцей куча, апошнюю дзяружку з-пад іх забіралі. Да гэтага часу памятаю, як страшна тады галадалі.

А пасля вайны ўжо не было калі вучыцца. У бацькоўскай сям’і нас было пяцёра дзяцей. Я — самая старэйшая. Бацька загінуў. Таму прыйшлося дапамагаць маці падымаць малых – арала, сеяла, убірала ураджай, выконвала любую работу.

Маці наняла людзей – дастройвалі хату. Меншыя браты і сёстры хадзілі ў школу. Брат Пятро, напрыклад, вывучыўся на настаўніка, шмат гадоў працаваў дырэктарам Міхнавіцкай і Халодніцкай школ у Калінкавіцкім раёне. Брат Лёня закончыў лесагаспадарчы тэхнікум, працаваў па спецыяльнасці ў розных месцах. У апошні час на Гомсельмашы, зараз жыве ў Гомелі. Сястра Марыйка закончыла медвучылішча і ўсё жыццё працавала ў Крукавіцкім ФАПе. Сястра Люба – паштальёнам у Азарычах.

Я ж выйшла замуж за хлопца з Капліцкага Варатына Кундзельскага Анатоля Андрэевіча. Мы пабудавалі вось гэтую хату. Не глядзіце, што яна стаіць зараз на водшыбе. Гэта пасля таго, як у 80-я гады праклалі асфальт з Капліч цераз Дубнякі на Варатын, ездзіць пачалі па той дарозе. А раней, калі не было асфальту на Каплічы, Садкі, Кротаў і Калінкавічы, ездзілі паўз нас. Так што мы былі тады ў цэнтры ўсіх падзей і руху праз нашы вёскі.

Кундзельскі Мікалай Якубавіч (Якаўлевіч – па пашпарту),
жыхар в. Ператрутаўскі Варатын:

— Бацька мой, Якуб, памёр яшчэ да вайны. Працаваў кавалём у калгасе. Неяк моцна прастудзіўся, паляжаў некалькі дзён, ды і сыйшоўся кашлем, бальніца ж была толькі ў Азарычах, а як туды трапіць — нармальных дарог не было. У самым канцы 30-х пачалі толькі насыпаць дарогу паміж Капліцкім і Ператрутаўскім Варатыном, а нармальная дарога з’явілася ў нас толькі ў 80-я, з пачаткам будаўніцтва саўгаса.

Памятаю, як немцы першы раз прыйшлі ў вёску. Яны ўсе ехалі на веласіпедах з боку Колак. Спачатку вялі сябе мірна. А вось, калі паявіліся партызаны, тады пачалася страляніна. Камандзірам у партызан быў Касьянчык Леанід з Вішы. Ён да вайны працаваў настаўнікам. Партызаны часта бывалі ў Варатыне. Але як толькі паяўляліся немцы, партызаны сыходзілі, немцы з’язжалі з вёскі – паяўляліся партызаны.

Недзе ў 1943 г. разлютаваныя немцы з наступленнем Чырвонай Арміі схапілі трох старых: Кізляка Васіля, Панцялеенку Рыгора і трэцяга – не мясцовага, і расстралялі ў бліжэйшым ляску.

А калі нашы пайшлі ў наступленне, то людзі пачалі хавацца, хто дзе. Нехта знайшоў сховішча ў лесе, а многія засталіся ў вёсцы — хаваліся ў падполлі хат ці ў склепах, дзе ўзімку захоўвалі бульбу і гародніну.

Немцы, уцякаючы, кінулі гранату ў адзін з такіх склепаў, яна трапіла маладой жанчыне па прозвішчу Юркевіч (Стрэльчанка –дзявочае, родам з Капліч) за варатнік і ёй адарвала галаву, а яе маці грудзь. Некалькі чалавек, што былі ў склепе разам з імі, атрымалі асколачныя раненні ног і рук. А грудное дзіцятка, што няшчасная маці трымала, сагнуўшыся над ім, на руках, засталося жывым.

У час вайны, у 1943-1944гг., у Варатыне хавалася шмат мадзьяраў, якія збеглі з нямецкай службы. Яны за харчаванне і начлег дапамагалі людзям па гаспадарцы. Ім, небаракам, таксама хапіла ліха. Прыходзілі немцы – яны хаваліся ад іх. Прыходзілі партызаны – хаваліся ад гэтых.

Як Калінкавіцкі раён вызвалілі ад немцаў, многіх дзяўчат з Ператрутаўскага, Капліцкага Варатына і Дубнякоў забралі ў армію. Яны пайшлі з войскам на Захад – хто ў якасці санітарак, хто прачкамі. Забралі і дваіх маіх сясцёр: Вольгу і Любу. Абедзьве дайшлі да Берліна. Пасля вайны адна выйшла замуж, а праз два гады пасля нараджэння дзіцяці раптоўна памерла.
Я па пашпарту запісаны, што нарадзіўся ў 1935 г., а на самой справе – з 1933 г.
Памятаю, як яшчэ да вайны адсыпалі дарогу паміж Ператрутаўскім і Капліцкім Варатыном. Для нас, хлапчукоў, гэта была найцікавейшая падзея.
Маці да вайны мяне не пусціла ў школу – трэба было пасвіць свіней ды гусей. А пасля вайны пайшоў, а там ні паперы, ні кніжак, адна кніжка на ўсю вёску, дык я нават і чытаць не навучыўся. Трэба было зарабляць на пракорм. У сям’і ж было сямёра дзяцей. Дык калгасны брыгадзір адмерае мне 8 кілаграмаў жыта, і я пасу месяц цялят. А там па новай.
Маці хадзіла ў калгас. Трэба было за дзень ускапаць уручную сотку дзярніны. Дык на дапамогу ёй прыходзіла ўся малеча. Трэба ж было неяк гадавацца.
Пасля таго, як лінія фронту аддалілася ад нашых вёсак, мы, хлапчукі, давай збіраць па акопах ды па лесе зброю. Чаго толькі там не было: і аўтаматы, і вінтоўкі, і пісталеты, а патронаў ды гранат – варахамі валялася. Ну і папастралялі мы, папакідалі гранат. Толькі стрэльбы гэтыя нярэдка заканчваліся трагедыямі. Мне самому ў першы раз асколкам распаласавала брыво. А ў другі раз – жыкнула па жывату так, што і кішкі вываліліся. Заціснуў я іх аберуч, прыбег з гарачкі дахаты, неяк узабраўся на печ, і там страціў прытомнасць. Ачомаўся толькі на шосты дзень. Зашыла мне маці жывот калёнай іголкай з суровай ніткай і, відаць, так было ўгодна Богу, вышкрабся я з той бяды, вось, як бачыце, і зараз яшчэ жыву. А сябруку майму рукі па локаць адарвала. Шмат дзяцей тады вайна пакалечыла.

Саўчанка Леанід Кузьміч,
жыхар г. Калінкавічы:

— Бацька мой, Саўчанка Кузьма Нікіфаравіч, нарадзіўся ў 1914 г. у в. Баравая Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губерні. У 1932 г. ён закончыў Мазырскі педагагічны тэхнікум і быў накіраваны на працу загадчыкам Варатынскай школы ў Даманавіцкі раён. Тут ён пазнаёміўся з маёй мамай Некрашэвіч Любоўю Пятроўнай, якая нарадзілася ў 1917 г. У 1935 г. нарадзіўся мой старшы брат Мікалай , а праз тры гады і я.
У 1938 г. бацьку забралі на працу ў Даманавіцкі РК КПБ – прапагандыстам. Мы з маці жылі і ў Азарычах, але болей у Варатыне.
Калі пачалася вайна, бацьку па спецзаданні Палескага абкама КПБ пакінулі на акупіраванай тэрыторыі для арганізацыі падпольнага і партызанскага руху. Разам з ім для ажыццяўлення гэтай работы ў тыле ворага быў пакінуты і перадваенны старшыня калгаса “Шлях Сталіна” Траццякоў Андрэй Ігнатавіч, які і ўзначаліў падпольную групу ў Капліцкім сельсавеце.
У склад падпольнай групы Капліцкага сельсавета ўвайшлі: дырэктар Капліцкай сямігодкі Рыбакоў Арцём Давыдавіч, 1909 г.н. (ён трагічна загінуў 16 верасня 1941 г. у Ст. Навасёлках), загадчык Кротаўскай пачатковай школы Сакалоў Пётр Пракопавіч (трагічна загінуў у 1945 г.), старшыня калгаса “Чырвоны Кротаў” Трус Раман Рыгоравіч, сакратар Капліцкага сельсавета, жыхар Кротава, Цімашэнка Максім Сяргеевіч, 1901 г.н. (трагічна загінуў), загадчык Капліцкага сельмага Зайцаў Пётр Дарафеевіч, 1899 г.н. (расстраляны ў студзені 1943 г.), акружэнец – старшы лейтэнант Чырвонай Арміі Стральцоў Пётр (загінуў у 1942г. у баі са славакамі на хутары Вецяльская), жыхар Дубнякоў Корбут Валянцін Аляксандравіч, 1925 г.н.
Аб гэтым я даведаўся з даведак Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь (ф.1450. воп.5. с.201.лл.19-20,28-29,69; ф.1450,воп.789.лл.34-40; ф.1450. воп.6. с.247.л.6; ф.1450.воп.7.с.500.л.205; ф.1450. воп.11. с.333.л.8) і архіва ўпраўлення Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь па Гомельскай вобласці (Газета “Калінкавіцкія навіны”.”Сын за отца”. 3 красавіка 2010 г.), а таксама з асабістых сведчанняў ураджэнкі Дубнякоў Гавароўскай Ванды Рыгораўны, 1928 г.н., ураджэнцаў Варатына: Каханоўскага Яўгена Іванавіча, 1933 г.н., Лазянік (Кундзельскай) Любові Якаўлеўны, 1925 г.н., Юркевіча Канстанціна Адамавіча, 1926 г.н., ураджэнца Кротава Цімашэнкі Міхаіла Максімавіча і камандзіра Даманавіцкай 101-й партызанскай брыгады Чарна-усава Міхаіла Аляксеевіча.
У склад падпольнай групы таксама ўваходзілі: мая маці Саўчанка (Некрашэвіч) Любоў Пятроўна; яе сястра, камсамолка Некрашэвіч Вера Пятроўна, 1924 г.н.; брат маці, камсамолец, старшы піянерважаты Казанскай школы Некрашэвіч Браніслаў Пятровіч, 1922 г.н.
У верасні 1941 г. камандзір групы Траццякоў трагічна загінуў у вёсцы Варатын. Пасля яго смерці кіраўніцтва групай на сябе ўзяў мой бацька. У снежні 1941 г. яго група ўлілася ў склад партызанскага атрада Сафрона Паддубнага, у якім бацька стаў камісарам.
Пасля няўдалага налёту на Крукавіцкі паліцэйскі гарнізон і гібелі Паддубнага астаткі атрада ўліліся ў партызанскі атрад Каваленкі А.Ф., які быў створаны ў кастрычніку-снежні 1941 г. на базе ініцыятыўнай групы, выдзеленай з партызанскага атрада “Чырвоны Кастрычнік”, што стварылі першыя Героі Савецкага Саюза – партызаны Бумажкоў і Паўлоўскі.
У красавіку 1942 г. камандзір атрада Афанасій Фаміч Каваленка, які 21 чэрвеня 1942 г. загінуў у баі з фашысцкімі захопнікамі, даручыў майму бацьку, Саўчанку Кузьме, на чале групы з пяці чалавек, у якую ўваходзілі Некрашэвіч Браніслаў і Корбут Валянцін вярнуцца ў Даманавіцкі раён “для ўздыму партызанскага руху і збору зброі”. Група спынілася ў лесе паміж Варатыном і Дубнякамі. Сувязь з атрадам ажыццяўляў бацька, ён жа, як сведчыць архіўная даведка з КДБ, “падтрымліваў сувязь з групай Белаусава з Калінкавіцкага раёна”.
У 1942 г. у нашай сям’і пачаўся адлік першых трагедый. Спачатку не стала майго дзеда па матчынай лініі, Некрашэвіча Пятра Лазаравіча. Быў ён родам з Варатына, нарадзіўся ў 1873 г. Меў рост пад два метры і быў вельмі дужым чалавекам. А бабуля Зося (Соф’я Ануфрыеўна), якая нарадзілася ў 1876 г. у Міхайлаўскім, наадварот, была невялічкага расточку.
У вайну дзеду было пад 70 гадоў. Ён перанёс тыф і дрэнна гаварыў.
Церабаўскія паліцаі ў той дзень наляцелі на Варатын, каб сабраць моладзь для прымусовай адпраўкі ў Германію. Дзед у гэты час гнаў самагон у хмызняку ля вёскі. Паліцаі паланілі яго, забралі з сабой, апасля абвінавацілі ў сувязі з партызанамі і па дарозе да Церабава расстралялі на балоце.
У гэты год не стала і брата маёй маці Браніслава. Камсамолец – падпольшчык раптоўна захварэў і выратаваць яго так і не ўдалося – ён памёр. Пахавалі яго ў Варатыне.
Бацька мой тым часам знаходзіўся ў Даманавіцкім партызанскім атрадзе. Ён быў літсупрацоўнікам газеты “Партызан” – друкаванага органа Калінкавіцкага падпольнага РК КПБ, і партызанам атрада імя В.І.Чапаева 101-й Даманавіцкай брыгады. У час выканання чарговага задання свайго камандавання ён сутыкнуўся ля Дубнякоў з савіцкімі паліцаямі і загінуў у няроўным баі.
Гэта адбылося 3 кастрычніка 1943 г. Жыхар Калінкавіч, ураджэнец Варатына, Юркевіч Канстанцін Адамавіч, які ў кастрычніку 2016 г. адзначыў сваё 90-годдзе, асабіста даставіў цела бацькі пасля таго бою ў Варатын, дзе яго і пахавалі.
У 1943 г. загінула і маміна сястра, сувязная Даманавіцкай партызанскай брыгады Вера Некрашэвіч. Яе ў час выканання чарговага задання схапілі азарыцкія паліцаі. Там, у Азарычах, нямецкія прыхвастні яе расстралялі і спалілі.
У верасні 1944 г. мы ўсе, малыя і пераросткі, такія, як я, пайшлі ў мясцовую пачатковую школу. Праз чатыры гады некаторыя прадоўжылі навучанне, хто ў Капліцкай, як я, а хто ў Савіцкай сямігодках, як, напрыклад, мая жонка Зінаіда.
Дзявочае прозвішча маёй жонкі Валенціонак. Нарадзілася яна ў Зашчоб’і (сёння – Рэчыцкі раён) у 1938 г. Маці ж яе Гатальская Марыя Іосіфаўна нарадзілася ў 1918 г. у Ператрутаўскім Варатыне ў сям’і моцнага селяніна-аднаасобніка Гатальскага Іосіфа Іванавіча , 1873 г. н.
Іосіфа Іванавіча і яго сына Васіля, 1909 г.н., 13 сакавіка 1933 г. арыштавалі як злосных кулакоў, а 25 сакавіка , аб’явіўшы класавымі ворагамі, расстралялі.
Сям’ю Іосіфа Гатальскага: яго жонку Надзею Антонаўну, 1876 г.н., дачок Марыю, 1918 г.н., Юлію, 1915 г.н., этапіравалі на тры гады на Поўнач, за 700 кіламетраў ад Волагды.
З сям’і Гатальскіх толькі маёй цешчы і пашчасціла стаць доўгажыхаром, яна памерла ў 2008 г., крышачку не дацягнуўшы да свайго 90-годдзя.
Толькі ў 1964 г. Вярхоўны суд Беларусі перагледзеў справы яе бацькі і брата і прызнаў іх не віноўнымі. Абодва пасмертна, як і мноства ахвяр сталінскіх рэпрэсій, былі рэабілітаваны.
Пасля вайны маці Зіны разый-шлася з мужам і пераехала з дачкой у Варатын. Тут мы і пазнаёміліся.
Разам з маёй Зінаідай у Савіцкую сямігодку хадзілі мой сусед Крукоўскі Пятро, мой лепшы сябра з Дубнякоў Шулякоўскі Аўгуст Якаўлевіч.
Дарэчы, Аўгусцін пасля заканчэння Азарыцкай дзесяцігодкі закончыў школу лётчыкаў пры Гомельскім ДТСААФе. А калі яго прызвалі на тэрміновую ваенную службу, то накіравалі ў Качынскае ваеннае лётнае вучылішча. Аўгусцін правучыўся там тры курсы і вучылішча раптам расфарміравалі. Яго без экзаменаў прынялі ў Маскоўскі станкабудаўнічы інстытут. Затым ён працаваў у Інстытуце сталі, займаўся ўсё жыццё касмічнымі распрацоўкамі. І сёння жыве ў Маскве.
Па суседству з намі жылі Прахарэнкі. Іх сын Валодзя, на два гады старэй за мяне, закончыў Чарнавіцкае ваеннае вучылішча. Служыў у Германіі, дзесьці на Бліжнім Усходзе. Даслужыўся да падпалкоўніка. Жыў ва Украіне, у г. Жданаўка Днепрапятроўскай вобласці. Два гады назад памёр.

Па суседству жыў і мой аднагодак Грацкі Анатоль Мікалаевіч. Ён таксама стаў прафесіянальным ваенным – прапаршчыкам Ваенна-Паветраных Сіл, борттэхнікам па верталётах. Служыў у Літве, у Панявежысе, два гады таму памёр.
Разам мы жылі і выхоўваліся ў маёй бабулі Зосі з маім дваюрадным братам Некрашэвічам Сямёнам Уладзіміравічам. Ён пасля школы закончыў Днепрапятроўскае вучылішча геадэзіі і застаўся на Украіне.
Побач з намі жыў і наш аднакашнік Крукоўскі Філарэт Іванавіч. Памятаю, у дзяцінстве мы яшчэ дражнілі яго “Філос”. Філарэт закончыў педінстытут і настаўнічаў да Чарнобыльскай аварыі ў Нароўлі, затым пераехаў у Мінск.
Настаўнікам стаў і Валатковіч Мікалай Дзям’янавіч. Праўда, гэтыя хлопцы былі старэйшыя за мяне.
Настаўніцай стала і Гава-роўская Клаўдзія Іванаўна з суседніх Дубнякоў. Яна вый-шла замуж за настаўніка з Нараўляншчыны. Яе муж, Лагір Міхаіл Іванавіч,1921 г.н., быў удзельнікам Вялікай Айчыннай вайны, з 1946 г. працаваў па камсамольскай лініі на Гомельшчыне. Скончыў Вышэйшую партыйную школу пры ЦК КПСС. З 1952 г. – інспектар ЦК КПБ, 1-ы сакратар Лагойскага РК КПБ, намеснік загадчыка аддзела партыйных органаў ЦК КПБ. З 1960 г. – сакратар, 2-гі сакратар Мінскага абкама КПБ. З 1968 г. – старшыня Камітэта народнага кантролю БССР.
Іх сын Вячаслаў Міхайлавіч, які нарадзіўся ў 1946 г., стаў контр-адміралам Ваенна — Марскога Флоту Расійскай Федэрацыі.
… Нягледзячы на тое, што Варатын быў вызвалены ў студзені 1944 г., а немца пагналі далей ад нашай вёскі ў чэрвені, вайна працягвала забіраць свае ахвяры ў нашай і іншых варатынскіх сем’ях. Восенню 1944 г. на міне падарваўся мой 9-гадовы брат Мікалай. Мы засталіся ўтраіх : маці, бабуля Зося і я. Затым, праўда, маці выйшла замуж за франтавіка-артылерыста Казюкова Сямёна Васільевіча. А ў 1947 г. у мяне паявілася сястрычка Ніна, яшчэ праз два гады – сястра Людміла, у 1952 г. – брат Жэня, а ў 1956 г. – сястра Галя.
Ніна з цягам часу закончыла Іванаўскі тэхнікум лёгкай прамысловасці і пачала працаваць тэхнолагам на Ягор’еўскай ткацкай фабрыцы пад Масквой. Пазней да яе на гэту фабрыку прыехалі працаваць і брат Жэня з сястрой Галяй.
Ніна зараз жыве ў Маскве, дзе жывуць і працуюць абедзьве яе дочкі: Іна і Жэня. Абедзьве закончылі школу з залатым медалём.
Іна скончыла Інстытут геадэзіі і картаграфіі, затым эканамічны і яшчэ адзін, адным словам, мае тры вышэйшых адукацыі.
Жэня закончыла МІФІ і абараніла кандыдацкую дысертацыю.
Брат Жэня і сястра Галя жывуць у Ягор’еўску. Дачка Жэні Галя – падпалкоўнік ФСБ, сын Аляксандр – спартыўны доктар.
Сястра Людміла пераехала ў свой час да сястры бацькі на яго радзіму – у Омск, там выйшла замуж, жыла і працавала. У мінулым годзе яе не стала.
Ад аўтара: Сам Леанід Саўчанка, скончыўшы пачатковую школу ў роднай вёсцы, працягнуў навучанне ў Капліцкай сямігодцы. У 1953 г. паехаў у Маскву. Там жылі і працавалі родныя браты бацькі. Герасім Нікіфаравіч выкладаў у Ціміразеўскай акадэміі, Васіль Нікіфаравіч быў начальнікам факультэта ў Інстытуце ваенных перакладчыкаў.
У Маскве Леанід закончыў сярэднюю школу і паступіў у Серпухаўскае ваеннае авіяцыйна-тэхнічнае вучылішча. У 1959г. лейтэнант-радыётэхнік Саўчанка быў накіраваны на службу ў Хабараўскі край. Там ён абслугоўваў самалёты КБ Мясішчава – М-3 і М-4, а таксама ТУ-16.
У 1965 г. Леанід Кузьміч паспяхова скончыў знакамітую Ваенна-паветраную акадэмію ім. Жукоўскага, а праз пяць гадоў перайшоў на выкладчыцкую працу. Выкладаў у ваенных навучальных установах Армавіра і Даўгаўпілса.
У сярэдзіне 80-х гадоў па заданні Урада два гады працаваў у інстытуце Ваенна-Паветраных Сіл Ірака.
У 1990 г. палкоўнік Саўчанка выйшаў у запас, а пасля перабраўся на сваю гістарычную радзіму. Зараз жыве ў Калінкавічах.
Іван ГАРЫСТ.