Ліпаў

Калінкавіцкая зямля не надта багатая на ўрадлівыя глебы. Таму з даўніх часоў лепшыя яе кавалачкі станавіліся ўласнасцю магнатаў і царквы. Адным з такіх спакуслівых кавалкаў сталі землі, на якіх некалькі стагоддзяў назад магнаты Горваты заклалі маёнтак Ліпава (Гарады і вёскі Беларусі.т.1.Мінск,”Беларуская энцыклапедыя”, 2004, с. 556-557).

Размяшчаецца аграгарадок Ліпаў за 35 кіламетраў на паўночны ўсход ад райцэнтра Калінкавічы. І дабрацца да яго можна аўтатранспартам па асфальтавай дарозе Калінкавічы — Гарочычы — Мікулінск — Ліпаў. А пры жаданні можна патрапіць і па чыгунцы: за 7 кіламетраў ад Ліпава знаходзіцца чыгуначная станцыя Халоднікі, а далей — пехатой альбо на папутцы.

Горваты

У даследаваннях Антонія Банецкага (A.Boniecki. Herbarz polski. T.VII. W-wa. 1905) Тадэвуш Горват, які нарадзіўся ў 1733 г., упамінаецца як першы гаспадар маёнтка Ліпаў. У 1771 г. Тадэвуш Горват займаў пасаду мазырскага ротмістра. Каб зразумець, наколькі значнае месца ў грамадстве таго часу займаў чалавек, які прызначаўся ротмістрам, патлумачым. Справа ў тым, што асноўнай тактычнай адзінкай кавалерыі ў Вялікім княстве Літоўскім выступала — харугва (рота).

Харугву кавалерыі наймалі толькі падчас вайны, на пэўны тэрмін з пазначанай колькасцю і жалаваннем салдат.

Набор ажыццяўляўся ў адпаведнасці з выдадзеным лістом, у якім згадваліся ўсе вышэйпералічаныя пункты. Прыпаведны ліст атрымліваў — ротмістр, які і павінен быў сабраць войска.

Гэта сёння чамусьці ў нашым грамадстве склалася ўражанне, што продкі беларусаў таго часу былі пацыфістамі, жылі ў балотах і ў войнах не ўдзельнічалі. Але гэта абсалютна не так. У тыя часы Рэч Паспалітая вяла вялікую колькасць войнаў. І літвіны, жыхары беларускіх зямель, мелі славу хвацкіх салдат, трохі дзікіх, але выдатна ведаючых сваю воінскую справу. Сабраць наёмную роту на тэрыторыі ВКЛ не ўяўлялася праблематычным, так як на нашай тэрыторыі пражывала вялікая колькасць загартаваных у войнах Рэчы Паспалітай салдат.

Харугва складалася з раз’ездаў (poczhet). Раз’езд складаўся з вершнікаў і падначаленых ім салдатаў (pocztowi). Раз’езды не мелі ўстойлівай колькасці і, як правіла, колькасць салдат у раз’ездзе залежала ад пасады (ротмістр — 12 коннікаў, паручнік — 6, харунжы-5, вершнік — ад 1 да 4-х).

Зразумела, што ўзначальваць роту давяралі чалавеку не толькі здольнаму да вайсковай справы, але і знатнаму.

Тадэвуш Горват быў двойчы жанатым. У першы раз на Марыяне Яленскай, другі – на Францішцы Багушэвіч. Меў чацвярых дзяцей: Джозэфа, Вінсента, Ігнація і N.

Ад бацькі па спадчыне Ліпаўскі маёнтак перайшоў да яго сына Ігнація, які нарадзіўся ў 1764 г. У пісьмовых крыніцах Ігнацій Горват ўпамінаеццца як мазырскі гарадскі суддзя (1787 г.), у 1798 -1802 гг. ён таксама выбіраўся дэпутатам ад дваранства па Рэчыцкаму павету Мінскай губерні. Яго жонкай была Джазэфа Рудніцкая, з якой ён нарадзіў васьмярых дзяцей: Аляксандра, Станіслава, Даніэля, Атона, Францішка, Марыю, Філіпіну і Катаржыну.

Наступным уладальнікам Ліпаўскага маёнтка стаў сын Ігнація Горвата Атон (1820-1894) — малады высокаадукаваны чалавек, які скончыў Мінскую гімназію і ўказам дэпартамента геральдыкі ад 20 жніўня 1828 г. за № 5986 быў зацверджаны ў дваранстве (НГАБ, ф.320, воп.1, с.76).

Атон Горват сумеў пабудаваць бліскучую палітычную кар’еру. Ён жаніўся на Людовіцы Ошторп, бацька якой у той час займаў пасаду Мінскага губернскага прадвадзіцеля дваранства.

Цесць перадаў гэтую пасаду свайму зяцю, аб чым № 6 за 1848 г. “Минских губернских ведомостей» не прамінуў паведаміць сваім чытачам. “Высочайшим приказом, отданным по Гражданскому ведомству 1847 года 27 ноября № 228, коллежский секретарь Горватт утвержден в должности Минского губернского предводителя дворянства”, — лаканічна паведаміла газета. Імя Атона Горвата затым сустракаецца ў ліку сапраўдных членаў Апякунства Мінскага дзіцячага прытулку. А ў 1852 г. Атон Горват яшчэ ўзначаліў і Мінскае дабрачыннае таварыства.

У 1853 г. Горват пакідае пасаду губернскага прадвадзіцеля дваранства. Але не развітваецца з палітычнай дзейнасцю. Ён яе працягвае только ўжо ў межах Рэчыцкага павета.

У перыяд сваёй палітычнай дзейнасці Атон Горват рэдка бываў у сваім Ліпаўскім маёнтку. Пасада губернскага прадвадзіцеля дваранства патрабавала пастаяннага знаходжання ў Мінску. І ўзорнага ўтрымання ўласнага дома. Атон і Людовік Горваты жылі на скрыжаванні вуліцы Кайданаўскай і Верхняга рынку, у флігелі дома купца Дзелпацэга. Па аўторках у сваім доме яны прымалі мясцовае дваранства і давалі вечары, якія сабіралі шмат народу. Вечары звычайна пачыналіся каля 17 гадзін, а заканчваліся далёка за поўнач.

Акрамя мінскага жылля ў Горватаў быў загарадны маёнтак у Прылуках, які дастаўся Людовіцы ад бацькі.

Другой жонкай Атона Горвата стала Міхайліна Вайніловіч, сястра Эдварда Вайніловіча, які пабудаваў у гонар сваіх памерлых дзяцей Сымона і Алены ў Мінску вядомы Чырвоны касцёл.

У Пасямейных спісах дваран Рэчыцкага павета за 1890 г. занатавана, што Міхайліне было 27 гадоў, а Атону Горвату – ужо за 70.

Атон Горват не пакінуў пасля сябе нашчадкаў. Ён памёр у 1894 годзе, знаходзячыся ў гасцях у сваіх родзічаў на Украіне, у маёнтку Хабно. Пахавалі яго ў Ліпаве.

Як успаміналі мясцовыя старажылы, у вёсках і мястэчках, праз якія праходзіла пахавальная працэсія, калі Атона вязлі на апошні спачын у радавы маёнтак, дарогу перад нябожчыкам усцілалі дыванамі, а яго родзічы шчодра частавалі насельніцтва добрымі порцыямі віна.

У Калінкавіцкім дзяржаўным краязнаўчым музеі і зараз захоўваецца частка надмагільнай пліты, пад якой навекі спачыў Атон Горват.

Пасля смерці Атона яго жонка Міхайліна на 12 гадоў здала Ліпаўскі маёнтак у арэнду пану Гваздзецкаму, а сама перабралася жыць на Украіну, у маёнтак Хабно (сёння пасёлак Палескі Кіеўскай вобласці – І.Г.), які па спадчыне ад сына кіеўскага губернскага прадвадзіцеля Аляксандра Горвата перайшоў да яго ўнука Станіслава (1866-1930).

Калі тэрмін арэнды Ліпаўскага маёнтка сцёк, паўстала пытанне аб перадачы яго па спадчыне ўнукам Аляксандра і Даніэля Горватаў – братоў Атона Горвата.

Станіслаў Горват, як адзін са спадчыннікаў, вельмі хацеў захаваць Ліпаўскі маёнтак у якасці спадчыны для свайго, толькі што народжанага сына Станіслава. Таму ён аплаціў родзічам іх долі за маёнтак і стаў поўнаўласным уладальнікам Ліпава.

Зразумела, што сам Станіслаў Горват у Ліпаве не жыў. Маёнткам кіраваў па яго даручэнні ўпраўляючы. У справах маёнтка яго гаспадар прымаў толькі тую долю ўдзелу, наколькі гэта было цікава яго камерцыйным інтарэсам.

Кастрычніцкі пераварот у Пецярбургу зрабіў з Ліпаўскім маёнткам тое ж, што і з іншымі панскімі ўладаннямі Расійскай імперыі. Станіслаў Горват страціў свае землеўладанні і маёмасць, і пераехаў на месца жыхарства ў Кіеў, дзе стаў старшынёй Савета землеўладальнікаў. А ў 1918 г. Горваты перабраліся ў Варшаву, дзе пан Станіслаў прымаў дзейны ўдзел у грамадска-палітычным жыцці Польшчы.

У 1930 г. апошні ўласнік Ліпаўскага маёнтка памёр. А яго жонка Сафія і дачка Алена загінулі пад абломкамі дома, які рухнуў пад час Варшаўскага паўстання ў 1944 г.

Пра сына Станіслава Горвата, да якога па спадчыне павінен быў адыйсці Ліпаўскі маёнтак, на жаль, нічога не вядома.

Маёнтак

Найлепшае ўяўленне аб тым, што з сябе ўяўляў Ліпаўскі маёнтак пару стагоддзяў назад, дае архіўны дакумент, які зараз захоўваецца ў Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі (НГАБ). Гэта інвентар маёнтка Ліпава за 1844-1845 годы (НГАБ, ф.142, воп. 1, с. 441). Прыводзім яго цалкам:

“Інвентар маёнтка, які належыць пану Атону Ігнатавічу Горвату, у паселішчы Ліпава з вёскамі
Да сяго маёнтка належаць фольваркі Атолін, Косетаў і Яўтушкавічы, і вёскі Вязавіца, Многаверш, Хамічы, Косетаў, Карпавічы, Ператок, Ракаў, Карані, Марцінавічы, Мармарычы, Людзвінаўка, Дальняя Людзвінаўка, Рудня, Узнаж, Зарэчча, Людзец і Асінаўка.

У маёнтку Ліпава па 8-й рэвізіі — 993 рэвізкіх мужчынскага полу і 1008 жаночага полу душ. Двароў цяглых — 313, агароднікаў — 2, бабылёў — не паказана.

У фольфарк Ліпава ўваходзяць вёскі: Вязавіца, Многаверш, Хамічы і Косетаў.

Вёска Вязавіца

Налічваецца двароў — 26, цяглых — 26; мужчынскіх душ — 58, жаночых — 64; зямлі ворыўнай — 450 дзес., сенакоснай — 135 дзес.

Маёмасць сялян: валоў уласных — 32, ад двара дадзеных — 35, коней — 2, быкоў уласных – 11, ад двара дадзеных – 14, кароў – 61, ялавіц – 22, цяліц – 19, авечак – 302, свіней – 90, пчол – 154 вуллі.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 90 мужчынскіх і 90 жаночых дзён, згонаў альбо гвалтоў у год – 170 мужчынскіх і 156 жаночых, шарваркоў у год – 270 мужчынскіх і 270 жаночых. Подацей: мёду — 225 фунтаў, грыбоў – 135 фунтаў, кур – 90 штук, яек – 450.

Вёска Мнагаверш

Двароў цяглых – 27, мужчынскіх душ – 88, жаночых – 75; зямлі ворыўнай – 620 дзес., сенакоснай – 183.

Маёмасць сялян: коней – 1, валоў уласных – 48, дадзеных ад двара – 47, быкоў уласных – 16, дадзеных ад двара – 12, кароў – 64, ялавіц – 20, цяліц – 27, авечак – 322, свіней – 91, пчол – 294 вуллі.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 122 мужчынскіх і 122 жаночых дні, згонаў альбо гвалтоў у год – 360 мужчынскіх і 270 жаночых, шарваркаў у год – 366 мужчынскіх і 366 жаночых. Подацей: мёду – 305 фунтаў, грыбоў – 183 фунты, кур 122, яек – 610.

Вёска Хамічы

Двароў цяглых – 26, мужчынскіх душ – 76, жаночых – 70; зямлі ворыўнай – 530 дзес., сенакоснай – 159.
Маёмасць сялян: коней – 4, валоў уласных – 33, дадзеных ад двара – 43, быкоў уласных – 14, дадзеных са двара – 19, кароў – 63, ялавіц – 24, цяліц – 28, авечак – 255, свіней – 92, пчол – 239 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 106 мужчынскіх і 106 жаночых дзён, згонаў і гвалтоў у год – 324 мужчынскіх і 246 жаночых, шарваркаў у год – 318 мужчынскіх і 318 жаночых. Подацей: мёду – 265 фунтаў, грыбоў – 159 фунтаў, кур – 106, яек – 530.

Вёска Косетава

Двароў цяглых – 22, мужчынскіх душ – 49, жаночых – 54; зямлі ворыўнай – 380, сенакоснай – 144.

Маёмасць сялян: коней – 1, валоў уласных – 32, дадзеных ад двара – 28, быкоў уласных – 11, дадзеных ад двара – 8, кароў – 78, ялавіц – 19, цяліц – 21, авечак 285, свіней – 56, пчол – 196 вулляў.
Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 76 мужчынскіх і 76 жаночых дзён, згонаў альбо гвалтоў у год – 228 мужчынскіх і 150 жаночых, шарваркаў у год – 128 мужчынскіх і 128 жаночых. Подацей: мёду – 190 фунтаў, грыбоў – 114 фунтаў, кур – 76, яек – 380.

У фольварк Атолін уваходзяць вёскі Карпавічы, Ператок і Ракаў.

Вёска Карпавічы

Усяго двароў – 24, цяглых – 23, мужчынскіх душ – 84, жаночых – 69; зямлі ворыўнай – 451, сенакоснай – 136.

Маёмасць сялян: коней – 4, валоў уласных – 24, дадзеных са двара – 43, быкоў уласных – 14, з двара дадзеных – 12, кароў – 72, ялавіц – 1, авечак – 190, свіней – 82, пчол – 169 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны на тыдзень – 91 мужчынскіх і 90 жаночых дзён, згонаў альбо гвалтоў на год – 282 мужчынскіх і 186 жаночых, шарваркаў на год – 270 мужчынскіх і 270 жаночых. Подацей: мёду – 90 фунтаў, грыбоў – 135 фунтаў, кур – 90, яек – 450.

Вёска Ператок

Двароў цяглых – 17, мужчынскіх душ – 54, жаночых – 50,; зямлі ворыўнай – 360, сенакоснай – 108.

Маёмасць сялян: валоў уласных – 21, дадзеных са двара – 15, кароў – 24, ялавіц – 14, цяліц – 9, авечак – 110, свіней – 32, пчол – 113 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 72 мужчынскіх і 72 жаночых дні, згонаў альбо гвалтоў у год – 228 мужчынскіх і 156 жаночых, шарваркаў у год – 198 мужчынскіх і 198 жаночых. Подацей: мёду – 180 фунтаў, грыбоў – 108 фунтаў, кур – 72, яек – 360.

Вёска Ракаў

Двароў – 17, цяглых – 16,мужчынскіх душ – 46. Жаночых – 51; зямлі ворыўнай – 331, сенакоснай – 100.
Маёмасць сялян: валоў уласных – 16, дадзеных са двара – 38, быкоў уласных – 7, дадзеных са двара – 6, кароў -28, ялавіц – 21, цяліц – 18, авечак – 120, свіней – 36, пчол – 95 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 66 мужчынскіх і 67 жаночых дзён, згонаў і гвалтоў у год – 198 мужчынскіх і 102 жаночых дні, шарваркаў у год – 198 мужчынскіх і 198 жаночых. Подацей: мёду – 165 фунтаў, грыбоў – 102 фунты, кур – 68, яек – 340.

У фольварак Каранёў уваходзяць сяло Карані і вёска Марцінавічы.

Вёска Рудня

Двароў цяглых – 7, мужчынскіх душ – 15, жаночых – 27,; зямлі ворыўнай – 110, сенакоснай – 33.

Маёмасць сялян: валоў уласных – 6, дадзеных са двара – 6, быкоў уласных – 3, дадзеных са двара – 3, кароў – 16, ялавіц – 6, цяліц – 6, авечак – 65, свіней – 19, пчол – 36 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны на тыдзень – 18 мужчынскіх і 22 жаночых дні, згонаў альбо гвалтоў у год – 60 мужчынскіх і 54 жаночых, шарваркоў у год – 60 мужчынскіх і 60 жаночых. Подацей: мёду – 44 фунты,грыбоў – 33 фунты, кур – 22, яек – 110.

Вёска Узнаж

Двароў цяглых – 14, мужчынскіх душ – 54, жаночых – 41; зямлі ворыўнай – 300, сенакоснай – 90.

Маёмасць сялян: валоў уласных – 19, дадзеных са двара – 26, быкоў уласных – 9, са двара дадзеных – 11, кароў – 16, ялавіц – 17, цяліц – 18, авечак – 115, свіней – 34, пчол – 88 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 60 мужчынскіх і 60 жаночых дзён, згонаў альбо гвалтоў у год – 186 мужчынскіх і 138 жаночых, шарваркоў у год – 180 мужчынскіх і 180 жаночых.

Подацей: мёду – 150 фунтаў, грыбоў – 90 фунтаў, кур – 60, яек – 300.

Вёска Зарэчча

Двароў цяглых – 15, мужчынскіх душ – 49, жаночых – 47;зямлі ворыўнай – 260, сенакоснай – 78.

Маёмасць сялян: валоў уласных – 21, дадзеных са двара – 15, быкоў уласных – 7, атрыманых са двара – 11, кароў – 28, ялавіц – 13, цяліц – 10, авечак – 113, свіней -36, пчол – 77 вулляў.

Павіннасці сялян: паншчыны ў тыдзень – 52 мужчынскіх і 52 жаночых дні, згонаў альбо гвалтоў – 174 мужчынскіх і 138 жаночых, шарваркоў у год – 156 мужчынскіх і 156 жаночых. Подацей: мёду – 130 фунтаў, грыбоў – 78 фунтаў, кур – 52, яек – 260.

Па ўсяму маёнтку Ліпава

Маёмасць сялян наступная: коней – 16, валоў – 911, кароў -685, авечак – 2867, свіней – 950, пчол – 2291 вулле, быкоў – 298, ялоўніку – 556. У тым ліку дадзеных з панскага двара: валоў – 497, быкоў – 154.

Агульная прастора маёнтка па дадатковых звестках паказана 19642 дзесяціны. У маёнтку ўсёй зямлі: прысядзібнай — 1570 дзес., ворыўнай – 8222 дзес., сенакоснай – 4416 дзес., пад лесам – 5434 дзес., іншай – 1359 дзес.

З гэтай колькасці апрацоўваецца на карысць пана: ворыўнай – 1600 дзес., сенакоснай – 1179 дзес.

Зямлёю карыснаю, ворыўнай і сенакоснаю надзелены ў залежнасці ад гаспадарчай патрэбы і рабочай сілы сяляне, гэта значыць на кожны сялянскі двор альбо сямейства, якія маюць аднаго работніка і адну работніцу, па трынаццаць дзесяцін (10 дзесяцін прысядзібнай і ворыўнай і 3 дзесяціны сенакоснай), на сямейства, якое мае двух работнікаў і дзве работніцы, па дваццаць шэсць дзесяцін (20 дзесяцін прысядзібнай і ворыўнай і 6 дзесяцін сенакоснай) і на сямейства, якое мае трох работнікаў і трох работніц, па 39 дзес. (30 дзес. прысядзібнай і ворыўнай і 9 дзес. сенакоснай). Звыш таго сялянам у маёнтку дадзены ў карыстанне пашы, лясы, бортніцтва і рыбная лоўля ў р. Пціч.

Утрыманне сялянскай гаспадаркі ў гэтым маёнтку залежыць ад ворыва пры дапамозе заробкаў у памеснай эканоміі, а менавіта: пры хлебаробстве, сенакашэнні, пабудовах і лясных выдзелках у малой частцы, а таксама пры дапамозе рамёстваў, рыбнай лоўлі і бортніцтва.

Глеба зямлі ў гэтым маёнтку шэрапясчаная, урадлівасцю – добрая, сярэдняя прапорцыя ўраджаю ў чатыры і пяць зёран. Сенакосы – пабярэжныя, мурожныя, балоцістыя, сабіраецца з дзесяціны 200 пудоў сена.

Для выпасу скаціны панам адводзяцца сялянам выганы і пашы, і пры тым ім даецца магчымасць пасвіць жывёлу па лясах і дубравах.

Уладальнік маёнтка адпускае сялянам лес для пабудовы і рамонту дамоў і гаспадарчых пабудоў, на агароджу, атапленне і асвятленне, на лыкі і лапці, на гаспадарчыя прылады і посуд, і ўсе увогуле іх патрэбы. Пры тым яны маюць права вырабляць вуллі і борці для пчалярства, збіраць у лясах грыбы і ягады, лавіць звера: ваўкоў і ліс, куніц і зайцаў, а ў рэчцы лавіць рыбу без усякага плацяжу за ўсё гэта.
Павіннасці сялян галоўныя: прыгону ў тыдзень з аднаго цяглавага сямейства, надзеленага поўным участкам зямлі, з вупражжу два, пешых два, згонаў у год з кожнай рабочай душы па шасці пешых дзён. З кожнага двара, які мае два цяглы, і надзелены двайным участкам зямлі, прыгону ў тыдзень з вупражжу чатыры, пешых чатыры дні, з двароў жа, якія маюць тры ці чатыры цягла, і надзеленых у тры ці чатыры разы большымі ўчасткамі, патрабуецца адпаведна таму прыгона, а згоны ўсе увогуле выконваюць аднолькавыя, г.зн. з рабочай душы па шэсць дзён у год. Агароднікі ж адбываюць у тыдзень прыгону па аднаму дню мужчынскаму і аднаму жаночаму з двара і згонаў у год з кожнай душы па шэсць іншых дзён.

Дадатковыя павіннасці

Для будаўнічых работ: кожнае цяглавае сямейства, якое мае надзел у трынаццаць дзесяцін ворыва і сенакосу, павінна адбыць у год па шэсць мужчынскіх дзён, двары ж, у якіх ёсць два ці тры і чатыры цяглы, адбываюць гэтую павіннасць суразмерна такому надзелу.

Падводы: кожнае цяглавае сямейства павінна тры разы ў год адбыць падводную павіннасць з эканамічнымі вытворчымі да прыстані на рэках Прыпяці альбо Беразіне ў адлегласці 35 вёрст.

Вартаўніцтва адбываецца ў кожным фальварку па чарзе адным мужчынаю і адной жанчынаю без заліку ў паншчыну.

Начны патруль сяляне павінны адбываць пры дваровых пабудовах па чарзе.

Выраб палатна і сукна: з кожнага аднаго цяглавага сямейства па шэсць жаночых дзён для вырабу пражы, палатна і простага сукна. З двуцяглавага, які надзелены 26 дзес. зямлі, – дванаццаць, з трохцяглавага з 39 дзес. – васемнаццаць.

Даніна альбо рэчавыя зборы: кожнае сялянскае сямейства абавязана ўнесці ў эканомію з 1 кастрычніка кожнага года – тыя, у каго надзел 13 дзес.,мёду – 5 фунтаў,грыбоў – 3 фунты, кур – 2, яек – 10 штук. Двары ж, у якіх надзел 26 і 39 дзес., уносяць такую подаць удвая і ўтрая. Агароднікі ж абавязаны даваць са двара 3 фунты грыбоў, 2 курыцы і 10 яек.

Звыш таго: а)сяляне, якія выконваюць сельскія абавязкі: соцкіх, дзесяцкіх, старасты царкоўнага ці наглядчыка запаснага магазіна, вызваляюцца асабіста ад інвентарнай тыднёвай паншчыны і іншых павіннасцей, а толькі ўносяць подаці;

б) з вялікіх сялянскіх сямей бяруцца ў эканомію работнікі і работніцы для выканання розных пастаянных паслуг: гуменных, пастухоў і інш. з выдачай ім ад эканоміі адзення, харчу і ўзнагароджання іх сямей па меры іх заслуг;
в) за выкананнем усіх работ па хлебаробству і сенакашэнню пры фольварку ў застаўшыеся яшчэ незанятыя рабочыя дні сяляне выкарыстоўваюцца для работ пры вінакурных і смаляных заводах, для рубкі смаловай лучыны і для выдзелкі і вывазу лясных матэрыялаў на сплаў;
г) калі сяляне задаўжаюць эканоміі за ўзятыя ў яе рабочую скаціну, наяўных грошай для аплаты подацей, хлеба і іншае, то сяляне павінны асеннім часам аддаваць альбо ўносіць эканоміі наяўнымі грашыма альбо адпрацоўваць рабочымі днямі, па цане 12 кап. срэбрам за мужчынскі дзень са збруяй, 6 кап. за жаночы, а калі другога, то усякаму работніку, на эканамічных харчах будучаму, па 1 руб. 50 кап. срэбрам ад эканоміі залічваецца.

Рабочымі лічацца мужчыны ад 17 да 55 гадоў, а жанчыны ад 16 да 50 год.
Кошт рабочага дня для мужчын, як вышэй патлумачана, па 12, а жаночага — па 6 кап. срэбрам”.

Збіральніца гістарычнай спадчыны

Ураджэнка Вязавіцы, выпускніца Ліпаўскай сямігодкі Марыя Кавалёва пасля заканчэння гісторыка-філалагічнага факультэта Гомельскага педінстытута ў 1959 г. атрымала размеркаванне на працу ў Шчучынскі раён. Толькі не змагла дзяўчына, якая за школьныя гады зведала ўсе сцяжынкі, лясы, палі і палянкі вакол старажытнага Ліпава, і палюбіла іх усёй душой і сэрцам, пакінуць сваю малую Радзіму нават на непрацяглы час. Яна паехала прама ў міністэрства адукацыі рэспублікі і дабілася пераразмеркавання ў Ліпаў.

З-за адсутнасці вольных гадзін гісторыі ў школе, першыя два гады выкладала беларускую мову і працавала піянерважатай. Але з першых дзён знаходжання ў школе малады педагог узялася за збор матэрыялаў пра мінулае вёскі, гісторыю ўзнікнення арганізацый і ўстаноў, якія існавалі ў ёй, лёс яе насельнікаў, запіс успамінаў старажылаў і ўдзельнікаў рэвалюцыйных і ваенных падзей.

Пад кіраўніцтвам Марыі Мікалаеўны ў школе быў створаны гурток чырвоных следапытаў і пачалася скрупулёзная пошукавая работа па збору гістарычных артэфактаў.

Школьнікі са сваім педагогам завялі перапіску са 157 сем’ямі воінаў-вызваліцеляў, якія загінулі ў час вызвалення Ліпава і навакольных вёсак ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў у гады Вялікай Айчыннай вайны і былі пахаваны ў брацкіх магілах на тэрыторыі Ліпаўскага сельсавета.

Праз сем гадоў, у 1968 г., за высокую арганізацыю гісторыка-патрыятычнага выхавання школьны гурток пад кіраўніцтвам Марыі Кавалёвай быў узнагароджаны Ганаровай граматай Усесаюзнага камітэта ветэранаў вайны.

Калі вызвалілася месца настаўніка гісторыі, Марыя Мікалаеўна з задавальненнем заняла яго, а пошукавая і гісторыка-даследчая работа ў школе яшчэ больш актывізаваліся. Яна запрашала на вечары і ўрокі ў школу арганізатараў партызанскай барацьбы ў ліпаўскай зоне, герояў-землякоў Алісейку, Гарбачова, камсамольцаў 20-30-х гадоў, партызан і франтавікоў, вязняў нацысцкіх лагераў, вяла перапіску з рознымі архіўнымі ўстановамі.

Паступова сабраныя ўспаміны, фота- і архіўныя дакументы, асабістыя рэчы, прылады працы і дамашняга ўжытку ператварыліся ў музейныя экспазіцыі школьнага гісторыка-краязнаўчага музея, дапамогу ў стварэнні якога аказалі былы партызан, дырэктар школы Пётр Тарасавіч Пікун і кіраўніцтва мясцовай гаспадаркі — эксбазы “Ліпава”.

Дарэчы, грошы на стварэнне музея зараблялі і самі школьнікі: збіралі і здавалі металалом, макулатуру, працавалі на саўгасных палетках. Сама Марыя Мікалаеўна ўзначальвала ў школе вытворчую брыгаду, а частку грошай, якія зараблялі школьнікі, яны трацілі на турыстычныя паездкі са сваім педагогам па гістарычных мясцінах Савецкага Саюза. Мінск,Брэст, Гомель, Масква, Ленінград, Валгаград, Кіеў… Дзе толькі не пабывалі ліпаўскія школьнікі, дзякуючы свайму няўрымсліваму настаўніку!

Мы не аднойчы сустракаліся з Марыяй Мікалаеўнай і вельмі шмат гаварылі пра гісторыю Ліпава. Яна гадзінамі можа гаварыць на гэтую тэму, бо для яе яна не проста блізкая, а тэме гэтай Курыленка прысвяціла амаль ўсё сваё сумленнае працоўнае жыццё.

У час адной з такіх гутарак, Марыя Мікалаеўна акцэнтавала сваю ўвагу на неабходнасці ў час вывучэння гісторыі роднага краю звяртаць асаблівую ўвагу на розныя мясцовыя геаграфічныя назвы, якія абавязкова раскажуць шмат цікавага аб мінуўшчыне вывучаемага краю. Яна паведала пра паходжанне многіх урочышчаў, якія знаходзяцца вакол Ліпава і суседніх вёсак.

Вось, напрыклад, Татарскі круг. Так называецца вадаём круглай формы ля в. Хамічы, у якім вельмі празрыстая вада, і колькасць якой ніколі не змяншаецца. Па старажытным паданні, у гэтым вадаёме ў 13-м стагоддзі татары-захопнікі паілі сваіх коней.

Па дарозе на Халоднікі размяшчаецца ўрочышча Стража. Паводле паданню, калісьці тут, на лясной палянцы, стаяў вартавы домік, у якім жыў стражнік – чалавек, які ахоўваў панскі лес. У тыя часы сяляне не мелі права вольна секчы дровы, збіраць грыбы і ягады ў панскім лесе. І яго ад сялянскіх набегаў ахоўвалі стражнікі.

Нярэдка ў Вязавіцы можна і сёння пачуць: “Пайду ў Сваё па грыбы”. Так называецца ўрочышча, якое знаходзіцца непадалёк ад вёскі. Назва, відаць, узнікла ў часы прыгоннага права, калі зямля належала памешчыку, а прыгонным выдзяляліся надзелы, якія яны называлі «сваімі». Сяляне на «сваіх» надзелах пасвілі ўласную жывёлу, нарыхтоўвалі сена, збіралі грыбы і ягады.

Ці вось яшчэ. Бясплоднае поле побач з Ліпавам дагэтуль носіць назву — Лысае. Глеба на ім – адзін пясок. Як успамінаюць старажылы вёскі, у даўнія часы ніхто не хацеў, каб яго надзялілі тут зямельным надзелам.

Ёсць у ваколіцах Ліпава ўрочышча Сямёнава палянка. Гэта былы хутар, на якім жыў дзед заслужанай артысткі Беларусі Святланы Суседчык Сямён Суседчык. Сямён Мінавіч у пошуках лепшай долі ў пачатку мінулага стагоддзя падаўся ў Сібір, але там не разжыўся і вярнуўся з сям’ёй да бацькоўскага парога, пасяліўся на хутары. Потым уступіў у калгас.

Дарэчы, на Сямёнавай палянцы знойдзена радовішча нафты.

Вялікае поле побач з Ліпавам па дарозе на Халоднікі, што называюць Будай, таксама з’яўляецца месцам былога хутара, на якім жылі тры сям’і: Горбача Сяргея, Зайца Аляксандра і Гваздзя Трафіма. І цяпер тут захаваліся калодзеж, яблыні і грушы.

А вялікае поле за саўгасным паркам ля Ліпава называюць Маскалёўшчынай. Калісьці на гэтым месцы пракладвалі дрэнаж, капалі саджалку, каналы. Людзі, што тут працавалі, размаўлялі на рускай мове, а называлі іх ганакамі або маскалямі. Гэтых рабочых уладальнік маёнтка выпісаў з Магілёўскай губерні.
Вялікае поле, якое знаходзіцца недалёк ад Хамічоў і Ліпава, называюць Аэрадромам. У 1943 — 44 гг. яго выкарыстоўвалі як ваенна-палявы аэрадром, пакуль у Бабровічах не пабудавалі стацыянарны.

Ва ўрочышчы Падзерье мясцовыя сяляне дралі лыка для лапцей.

Гарадзінкай называецца старажытнае гарадзішча на высокім месцы сярод балота каля в. Гогалева. Рэчачкамі – балота, у якім рачулкі Сведзь і Ведрыч падыходзяць адна да другой вельмі блізка, але цякуць у розныя бакі, таму што Ведрыч бярэ пачатак у Ліпаве і ўпадае ў Днепр непадалёк ад Рэчыцы, а Сведзь бярэ пачатак у Падлуках і ўпадае ў Бярэзіну. Цагельняй – вялікае поле, дзе калісьці стаяў цагельны завод. Ясено – лес, у якім збіраюць ягады і грыбы жыхары Ліпава, Вязовіцы і Халоднік. У час Вялікай Айчыннай вайны жыхары гэтых вёсак хаваліся ў гэтым лесе ад немцаў. Брыкаў – цяжкадасяжнае месца, у якім жыхары Вязавіцы і Хамічоў у 1943 г. хаваліся ад немцаў. Арлоў мох – таксама цяжкадаступнае месца паміж вёскамі Лескі і Вязавіца, у якім у гады вайны мясцовыя жыхары таксама хаваліся ад акупантаў.

А яшчэ Марыя Мікалаеўна у час нашых размоў вельмі акцэнтавала ўвагу на выключнай ролі памешчыкаў Горватаў у развіцці прамысловасці, культуры і адукацыі на Прыпяцкім Палессі.

За вопытам да выдатнага гісторыка-краязнаўцы Марыі Курыленка ў Ліпава прыязджалі не толькі калегі са школ раёна, але і вобласці, і рэспублікі. Яе ўрокі былі заўсёды нестандартнымі, запамінальнымі. Яна шчодра дзялілася сваім вопытам на пасяджэннях раённых метадычных аб’яднанняў, у інстытутах удасканалення настаўнікаў у Гомелі і Мінску.

За самаадданую шматгадовую педагагічную і краязнаўчую работу, асабістыя заслугі ў развіцці адукацыйнага працэсу Марыя Мікалаеўна ўзнагароджана ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга, медалём” За працоўную доблесць“, знакамі “Выдатнік народнай асветы” і “Выдатнік асветы СССР”, шматлікімі граматамі.

У 1989 годзе ветэран педагагічнай працы магла пайсці на заслужаны адпачынак, але толькі ў 2015 г. па стане здароўя здала пост кіраўніка багацейшага гісторыка-краязнаўчага школьнага музея, які быў створаны пад яе непасрэдным кіраўніцтвам.

Фольварк

За гады нястомнага збіральніцтва фактаў аб гістарычнай даўніне Ліпава Марыя Мікалаеўна даведалася, што фольварк Ліпава, а затым і ўтварыўшаяся побач вёска ўваходзілі ў склад Карпавіцкай воласці Рэчыцкага павета Мінскага ваяводства Вялікага княства Літоўскага.

У 1772 годзе, у час першага падзелу Рэчы Паспалітай, тэрыторыя воласці ўвайшла ў склад Расійскай імперыі як частка Рэчыцкага павета Мінскай губерні. У 1919 годзе Карпавіцкую воласць разам з Рэчыцкім паветам уключылі ў склад Гомельскай губерні.

Праз Карпавіцкую воласць праходзіў важнейшы транспартны шлях – Кацярынінскі тракт, вядомы таксама як старая Смаленская дарога, Сібірскі тракт, Маскоўскі тракт, Вялікі тракт – сухапутны транспартны шлях, які звязваў еўрапейскую частку Расіі, Сібір і Кітай. У 1915 годзе тут прайшла чыгунка.
Акрамя маёнтка Ліпава і аднайменнай вёскі ў склад воласці ўваходзілі вёскі: Бліжняя Людзвінаўка, Вязавіца, Дальняя Людзвінаўка, сяло Яўтушкавічы, маёнтак Яўтушкавічы, Яўтушкавіцкая Рудня, маёнтак Жэрдзь, Загор’е, Залье, Карпавічы, Кожын, Карані, Карма, Косетаў, Куннае, Лукі, Марморычы, Мартынавічы, Мядзведаў, Многаверш, Асіннае, Асінаўка, Асташкевічы, Ператок, Ракаў I, Ракаў II, Слаунь,Саламонаўка, Узнаж і Хамічы.

Марыя Мікалаеўна даведалася, што, па загаду Атона Горвата, у 1850 г. на ўсходнім баку вёскі быў закладзены вялікі парк, у якім было высаджана мноства рэдкіх дрэў і кустоў. Усцяж цэнтральнай вуліцы, якую сёння называюць Савецкай, пасадзілі фруктовы сад.

У 1855-62 гг. у парку быў пабудаваны цагляны палац, які ўключаўбу сябе тры корпусы: сярэдні,бў якім жылі, і дзве афіцыны,якія прымыкалі да жылога корпуса. Яны складалі адзінае цэлае архітэктурнае збудаванне, злучанае з сярэднім  корпусам крытымі галерэямі.

Жылы корпус уяўляў сабой дзевяцівосевы, двухпавярховы з прамавугольнікам у аснове будынак. Яго галоўны фасад на трох сярэдніх асях быў акцэнтаваны рызалітам з порцікам у чатыры калоны і тэрасай. Рызаліт з высокімі вокнамі, што выступаў у цэнтры паркавага фасада, быў у форме паўкруга. Адзінае французскае акно на асі мела выхад на балкон. Паркавы фасад на ўзроўні другога паверха з двух бакоў ад рызаліта быў абсталяваны зашклёнымі лоджыямі ў форме паўкруга. Пры адным з бакавых фасадаў, над галярэяй, знаходзіўся зашклёны зімні сад авальнай формы.

Уся паверхня палаца была пакрыта светлай атынкоўкай. Знешні дэкор складалі цяжкія міжпаверхневыя карнізы і абрамленні акон і дзвярэй.

Палац быў пакрыты не вельмі высокім, гладкім, чатырохскатным дахам. Над паркавым рызалітам і над лоджыямі дах быў у форме паўкупалоў.

У гады Вялікай Айчыннай вайны палац вельмі пацярпеў ад пажару. Сёння тут ужо адсутнічаюць бакавыя афіцыны, няма зімовага саду, багатай бібліятэкі магнатаў Горватаў. Многае даўно канула ў Лету. Зараз у захаваўшайся частцы будынка былога панскага палаца размяшчаецца адміністрацыя СУП “Эксбаза “Ліпава”.

Разам з закладкай парка ў 1850 г. вакол яго пачаліся земляныя работы: былі выкапаны абвадныя канавы, закладзены дрэнаж. У самім парку, побач з вуліцай, выкапалі вялікую саджалку, якую абсадзілі івамі. Саджалку, як успамінаў былы панскі парабак І.Ф.Казлоў, выкарыстоўвалі не толькі як месца адпачынку, тут мылі і авечак, перад тым як іх стрыглі. Атон Горват разводзіў пародзістых авечак, воўна якіх цанілася вельмі дорага. Побач з саджалкай была ўзведзена будыніна, у якой стрыглі авечак. Дарэчы, панская саджалка, канешне, не ў тым першазданым выглядзе, захавалася да сённяшніх дзён.
Марыя Курыленка адшукала звесткі аб тым, што ў 1858 г. у Ліпава пабудавалі вінакурню, якая дзейнічала 136 дзён у гаду. На вінакурні ўстанавілі паравы кацёл і выраблялі спірт са збожжа і бульбы. Працавала тут 11 рабочых.

У фольварку Атолін (у 4-х км ад Ліпава – І.Г.) тым часам быў пабудаваны бачарна-лесапільны завод, на якім была арганізавана двухзменная работа. Першая змена працавала з 6.00 да 19.00, другая — з 19.00 да 6.00. Па суботах і ў перадсвяточныя дні, як сведчаць Правілы ўнутранага распарадку для рабочых бачарна-лесапільнага завода ў маёнтку Ліпава за 1902 год, якія захоўваюцца ў архіўным фондзе”Старшы фабрычны інспектар Мінскай губерні”, скарачаўся на адну гадзіну. Адміністрацыя завода магла звольніць рабочага без папярэджання, але з выплатай кампенсацыі за два тыдні. У 1910 г. пры гэтым заводзе была адкрыта фабрычная лаўка.

Дарэчы, у фольварку Атолін па панскаму загаду быў таксама высаджаны вялікі сад, частка пладовых дрэваў якога захавалася да сённяшніх дзён, і арганізавана буйная пчолапасека.

Для будаўніцтва шматлікіх аб’ектаў патрабавалася вялікая колькасць цэглы. І Горват побач з Ліпавам будуе цагляны завод. Ён пачаў працаваць з 1860 г.

А на наступны год ля панскага парка, цераз вуліцу, пабудавалі вялікі цагляны склад, у якім захоўвалі спірт, віно, гародніну і садавіну (у 2005 г. гэты будынак з-за старасці знеслі).

Згодна перапісу насельніцтва ў 1897 годзе ў вёсцы Ліпаў было 10 двароў, у якіх пражывалі 48 жыхароў. Тут дзейнічала царква, народнае вучылішча, 2 лаўкі, а ў маёнтку – вінакурня і кузня.
У 1899 г. ля вёскі пачала працаваць смалакурня.

Царква Параскевы

Расказала мне Марыя Курыленка і пра царкву ў імя Св.Вялікапакутніцы Параскевы, якую пабудавалі ў Ліпаве на сродкі прыхаджан і Горватаў у 1800 годзе, калі ў фольварку было ўсяго 6 двароў, а вёскі яшчэ ўвогуле не існавала.
Будынак царквы быў драўляным. Архітэктурна быў узведзены ў выглядзе падоўжанага прамавугольніка з двума купаламі, з якіх адзін, адкрыты, размяшчаўся пасярод царквы.
Дах на купале быў жалезным, а на самой царкве — з дранкі. Вокны размяшчаліся ў тры рады, дзверы былі адны.
Знешнія сцены пабелены вапнай, а дах пафарбаваны чырвонай маслянай фарбай.
Наогул царкоўны будынак, як занатавана у “Описании церквей и приходов Минской губернии» за 1883 год “…наўздзіў быў лядашчым і нетрывалым”.
Унутраная плошча царквы была квадратнай і складала прыкладна 43 м2. Столь была скляпеннай, узыходзіла да адкрытага купала; сцены — пабелены.
Царкоўны будынак не ацяпляўся. Алтар і салея — без узвышэння; клірасы пры іканастасе. Дашчаты, сталярнай работы іканастас пафарбаваны ў белы колер, з пафарбаванымі карнізамі і рамамі, складаўся з дзевяці ікон немастацкага пісьма, размешчаны ў два рады.
Рызніца і дзякоўня знаходзіліся ў асобнай пабудове з левага боку алтара.
З начыння ў царкве было: два прыборы літургійнага посуду, тры напрастольных крыжы, дзве даразахавальніцы, дараносіца, мірніца, антыдорнае блюда, шлюбныя вянцы, купель для хрышчэння дзяцей, панікадзіла і неабходная колькасць падсвечнікаў і лампад.
З пералічаных прадметаў толькі два прыборы літургійных сасудаў былі выраблены з серабра, астатнія рэчы – аплікавыя ці медныя, наогул, малакаштоўныя.
Як сведчыць архіўны дакумент: “Не хапала: усяношчнага блюда і вадасвятнага сасуда. Святарскіх рыз з мішурнай парчы – дзесяць прыбораў, у тым ліку новых толькі тры. Евангелляў для богаслужэнняў тры, усе яны абкладзены малінавым аксамітам, па якім упрыгожаны металічнымі ўпрыгожаннямі; іншыя бога-служэбныя кнігі ў поўным саставе.
У архіве царкоўным метрычныя кнігі захоўваюцца з 1824 г., за выключэннем 1834 і 1875 гадоў, іншыя прыходскія дакументы з 1872 г.”
Побач з царквой асобна была ўзведзена званіца, на якой размяшчаліся тры званы: 7, 4 пудоў і 30 фунтаў. Пагост царкоўны быў абнесены простай рубленай агароджай.
Могілак у прыходзе было чатыры, а таксама адна прыпісная царква ў сяле Карані. Царква тая была каменнай, пераробленай са скасаванай рымска-каталіцкай капліцы.
Кожны год 10 лістапада насупраць царквы святой Параскевы збіралася ярмарка, на якую з’язджаліся сяляне з навакольных вёсак.
Вёску, якая ўтварылася ў другой палове XIX ст. каля царквы, назвалі Нябытаў (цяпер гэта вул. Школьная – І.Г.). Яна не ўваходзіла ў склад маёнтка, бо жылі ў ёй людзі вольныя, не прыгонныя.
Справа ў тым, што ў пачатку 60-х гг. XIX ст. адбылася буйная міграцыя чэшскіх перасяленцаў у Беларусь. Гэтае перасяленне было следствам масавага абеззямельвання чэшскага сялянства, глыбокага прамысловага крызісу і, у выніку, масавага беспрацоўя і голаду ў чэшскіх землях.
У сваю чаргу ва ўмовах дэфіцыту мясцовай рабочай сілы, пасля адмены прыгоннага права ў Расійскай імперыі ў 1861 г., беларускія памешчыкі сталі запрашаць чэшскіх сельскагаспадарчых рабочых пасяліцца ў іх маёнтках у якасці каланістаў з мэтай выкарыстання іх працы ў асноўным на сельскагаспадарчых работах (Панютич, В. П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларуси 1861 – 1914 гг. / В. П. Панютич; под ред. П. Т. Петрикова. – Мінск: Навука і тэхніка, 1996, c. 41).
Чэхі-каланісты перасяліліся пераважна ў Рэчыцкі і Мазырскі паветы Мінскай губерні. Усяго іх прыбыло 818 чалавек (НГАБ. ф. 295.воп. 1.с.1502. Справа аб выдачы іншаземным падданым пашпартаў 1862 – 1870 гг. л. 10-523).
“Большасць чэшскіх каланістаў прыбыла для сельскагаспадарчых работ з Чэхіі ў Беларусь на працягу 1862 г. згодна з умовамі кантрактаў з беларускімі памешчыкамі, якія былі падпісаны на шэсць, сем ці восем гадоў,- сцвярджае ў сваім даследаванні беларускі даследчык Н.М Філюта. — Умовы кантрактаў прымаючым бокам выконваліся не цалкам, таму частка пасяленцаў вярнулася на Радзіму, але ў той жа час большасць каланістаў вырашыла застацца на землях, на якія запрасілі іх памешчыкі. Найбуйнейшыя чэшскія паселішчы ў Беларусі ў канцы XIX ст. размяшчаліся на тэрыторыі маёнткаў Галоўчыцы і Барбароў Рэчыцкага павета Мінскай губерні, якія належалі памешчыкам Горватам. Тут чэхі атрымалі найбольш выгадныя ўмовы пражывання і працы. Найбольш распаўсюджанымі прозвішчамі ў гэтых чэшскіх калоніях былі: Протывенскі, Лагодныя, Старек, Воженілек, Ружычка, Доуброва” (Филюта, Н. М. Чешский и словацкий этносы в истории Беларуси (XIX – начало XXI в.) / Н. М. Филюта // Этнокультурное развитие Беларуси в XIX – начале ХXI в.: материалы междунар. науч.-практ. конф. / редкол. : Т. А. Новогродский (отв. ред.) [и др.]. — Минск: БГУ, 2011, с. 219 – 223).
“Прапісаліся” чэшскія каланісты і на ліпаўскай зямлі. Як расказала Марыя Мікалаеўна, у паўночна-заходняй частцы Ліпава паявіўся цэлы пасёлак, які засялілі іншаземцы.
Так у Ліпава з’явіліся прозвішчы: Панглішы, Рода, Богачы, Корзуны, Бачуры, Жыжнеўскія, Давыдоўскія і Казлоўскія.
Чэхі пасяліліся там, дзе ніхто да іх не сяліўся: на пустэльным месцы, каля самага лесу. Яны пасяліліся на вузенькай вуліцы, насупраць царквы ў імя Св. Вялікапакутніцы Параскевы. У іншаземцаў у тыя часы не было зямельных надзелаў. Рэдка хто з іх меў невялікі агарод. Яны працавалі на лесапільні і вінакурні Атона Горвата.
Для рабочых вінакурні ў цэнтры фольварка пабудавалі вялікі дом, які празвалі “саламяным”. Для рабочых, якія працавалі ў садзе і на фермах, пабудавалі дом-барак на “Сахаліне” (цяпер вул. Крылова). Першы дом пазней перанеслі на вул. 50 гадоў Кастрычніка, другі – на вул. Інтэрнацыянальную. На Цагельні (так сёння называецца ўрочышча, дзе раней быў цагельны завод – І.Г.) таксама ўзвялі вялікі дом для рабочых цагельнага завода (Газета “Калінкавіцкія навіны”, № 68 за 2015 г.).
Па ўспамінах былога панскага батрака Казлова І. Ф.: «Рабочыя на заводах атрымлівалі спецвопратку, муку і грошы».
На гэтай жа вуліцы, што стала праасновай вёскі Ліпаў, пасяліўся і святар Мікалай Кміта, мяркуючы па прозвішчы, верагодна, таксама чэх.
У 1870 г. фольварк Ліпаў і вёска Нябытаў аб’ядналіся ў адзін населены пункт, які і цяпер называецца Ліпаў. Толькі сённяшнія жыхары аграгарадка дагэтуль тую яе частку, дзе размяшчалася в. Нябытаў, называюць Папоўкай, а месца, дзе размяшчаўся фольварк, Сахалінам (Памяць. Калінкавіцкі раён. Мн., “Ураджай”. 1999. с.781).
У 1883 г. да царквы ў імя Св. Вялікапакутніцы Параскевы было прыпісана 917 прыхажан жаночага полу і 902 – мужчынскага. Ва ўласнасці царквы знаходзілася 2,3 дзес. прысядзібнай зямлі, 75 дзес. ворыўнай, 15 дзес. сенакоснай і 100 дзес. лесу.
Настаяцелем царквы ў той час быў Сямён Бруй, у якога за плячыма было ўжо 15 гадоў стажу свяшчэннаслужыцеля, а псаломшчыкам царквы з’яўляўся Фёдар Мігай.
З Метрычнай кнігі Ліпаўскай царквы за 1891-1899 гг., якая захоўваецца ў аддзеле запісаў актаў грамадзянскага стану Калінкавіцкага райвыканкама, мы даведаліся, што свяшчэннікам у гэты перыяд у царкве быў Лявонцій Наркевіч, а псаломшчыкам да 1895 г. – Кіпрыян Нілулоўскі, а затым – Сямён Задзярноўскі.
У гэтай жа кнізе занатаваны факт заключэння шлюбу ў 1894 г. паміж селянінам в. Ліпава Канстанцінам Якаўлевым Крэсілам (26 год) і сялянкай гэтай жа вёскі Марыяй Рыгоравай Карэлікавай 21-гадовага ўзросту. З гэтага ж запісу вынікае, што многія сяляне ліпаўскай мясцовасці жылі не толькі ў навакольных вёсках, але і на хутарах, у паасобку. Аб гэтым сведчыць запіс у Метрычнай кнізе, дзе зарэгістравалі маладажонаў:
“…Паручыцелямі ў іх былі. Па жаніху: селянін вострава Касімаў Мікіта Лявонаў Бароўскі і Уладзімір Дзям’янаў Канстанцінаў. Ад нявесты: вострава Оспіна сяляне Антон Раманаў Белавод і Феадор Рыгораў Садлуска”.
…У кастрычніку 1924 года,калі вялася падрыхтоўка да выбараў у Ліпаўскі сельскі Савет, свяшчэннік ліпаўскай царквы ў імя Св.Вялікапакутніцы Параскевы Мікалай Кміта і псаломшчык Іван Дзяніс разам з мясцовымі земляробамі- царкоўнымі папячыцелямі Міхаілам Зайчанка, Вікенціем Кавалёвым, Аляксеем Турчанка, Карпам Качурай, Іпалітам Казловым, Піліпам Горбачам, Іванам Алісейка і Пятром Пікуном былі пазбаўлены выбарчых правов і аднесены ў разрад так званых “лішэнцаў” (Мазырскі архіў. ф.80,воп.1, с.8, л. 21).
Такім быў удзел у тыя гады ўсіх, хто з’яўляўся вернікам і прыхільнікам Царквы. Так Савецкая ўлада вяла барацьбу з рэлігіяй, якую аб’явілі
“опіўмам для народу”.

Улада Саветаў

У 1917 г. вёска Ліпаў адміністрацыйна ўваходзіла ў склад Рэчыцкага павета Мінскай губерні.
Падзеі, якія адбываліся паўсюдна па Расіі, не маглі абмінуць і Ліпаў. Весткі аб звяржэнні самаўладдзя дакаціліся і ў гэты ціхі куток. Хаця не такім ужо і ціхім ён быў, як сведчаць гістарычныя факты. Яшчэ у 1907 г. сяляне суседніх з Ліпавам вёсак Ракаў-1 і Ракаў-2 (вёскі былі раздзелены звычайным ручаём, праўда, даволі бурлівым у час веснавой паводкі – І.Г.) арганізавалі тут буйное выступленне супраць паноў Горватаў, у час якога Ліпаўскі маёнтак часткова быў разбураны.
Устанаўленне ўлады Саветаў адбывалася ў рамках жорсткай барацьбы з яе праціўнікамі і іншаземнымі інтэрвентамі. Хто толькі не квапіўся на беларускія землі ў тыя гады: і польскі корпус Доўбар-Мусніцкага, і германец, і гайдамакі Скарападскага з Пятлюрай, іншыя варожыя сілы.
Па некалькі разоў вёскі палешукоў пераходзілі з рук у рукі то да Чырвонай Арміі, то да іншаземцаў.
Напрыклад, у канцы студзеня 1919 г. тэрыторыі сённяшняга Калінкавіцкага раёна былі вызвалены ад кайзераўскіх войск.
27 студзеня 1919 г. старшыня Рэчыцкага павятовага рэвалюцыйнага камітэта Е. Міцкевіч, старшыня савецкай народнай гаспадаркі Абрамовіч і павятовы ваенком В. Рускі падпісалі пастанову Рэчыцкага павятовага камітэта, у якой гаварылася: “ Па распараджэнні ўрада РСФСР аб’яўлена мабілізацыя коней для войск Чырвонай Арміі ў тэрмін з 27 студзеня 1919 па 17 лютага 1919 г. Мабілізацыя коней распаўсюджваецца на воласці: Горвальская, Аўцюцэвіцкая, Дудзіцкая, Даманавіцкая, Карпавіцкая, Крукавіцкая, Юравіцкая…”
Тым самым падцвярджалася, што Саветы зноў бяруць уладу ў свае рукі. Але… не на доўга.
У сакавіку 1919 г. палякі рушылі на краіну Саветаў.
Да мая 1919 г. у Рэчыцкім павеце было створана 18 партыйных арганізацый. Да гэтага ж часу адносіцца і стварэнне камсамольскіх арганізацый, у тым ліку ў Ліпаве. Піянеры, напрыклад, дапамагалі сялянам апрацоўваць зямельныя ўчасткі, праводзілі гутаркі на атэістычныя тэмы. На заробленыя грошы набывалі піянерскую атрыбутыку, праводзілі нядзельнікі, вялі вялікую работу па ліквідацыі непісьменнасці. Піянеры Ліпаўскай школы, як сведчаць архіўныя звесткі, за перыяд з 1928 па 1930 гг. абучылі грамаце 17 чалавек. (Памяць. Калінкавіцкі раён. Мн., “Ураджай”.1999. с. 125, 161).
У жніўні ў Рэчыцы адбыўся павятовы з’езд Саветаў, на якім, з нагоды набліжэння польскіх легіёнаў да межаў Беларусі, было прынята рашэнне аб мабілізацыі ад кожнай воласці па 10-20 чалавек з ліку бяднейшых і сярэднезаможных сялян для стварэння Камуністычнага атрада для барацьбы з захопнікамі. Байцы атрада затым прынялі ўдзел не ў адным баі з польскімі легіянерамі.
З 26 красавіка 1919 г. Рэчыцкі павет перайшоў у склад толькі што створанай кіраўніцтвам Савецкай Расіі Гомельскай губерні.
Доўгачаканы мір прыйшоў на гаротную ліпаўскую зямлю ў лістападзе 1920 г. Усе ворагі былі выгнаны за межы Беларусі. Пачалося станаўленне Савецкай улады.
У маі 1923 г. адбылося ўзбуйненне валасцей. Карпавіцкую воласць ліквідавалі, а Ліпаў увайшоў у склад толькі што створанай Калінкавіцкай воласці.
7 сакавіка 1924 г. была прынята пастанова Прэзідыума ЦВК СССР “Аб аб’яднанні ў складзе Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі ўсіх тэрыторый Савецкага Саюза з большасцю беларускага насельніцтва”. Тым самым было вырашана пытанне аб нацыянальна-тэрытарыяльным размежаванні з РСФСР і быў пакладзены пачатак адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформе, якую зацвердзіла пастанова ЦВК БССР аб адміністрацыйна-тэрытарыяльным дзяленні Беларусі ад 20 чэрвеня 1924 г.
У складзе Мазырскай акругі 17 ліпеня 1924 г. быў створаны Калінкавіцкі раён, які складаўся з 12 сельскіх Саветаў. У яго склад увайшоў і Ліпаўскі сельсавет з цэнтрам у вёсцы Мнагаверш.
У даваенны час Ліпаўскі сельсавет некалькі разоў пераходзіў са складу аднаго раёна ў другі. Так, 27. 09. 1930 г. Калінкавіцкі раён быў перайменаваны ў Мазырскі. А 12.02.1935 г. быў створаны Даманавіцкі раён, у які з Мазырскага і быў перададзены Ліпаўскі сельсавет.
20.02. 1938 г. у складзе Палескай вобласці быў адноўлены Васілевіцкі раён, у які з Даманавіцкага раёна перадалі Зеляноцкі і Ліпаўскі сельсаветы (Административно-территориальное устройство БССР. Справочник. Т.1. (1917 – 1941 гг.). Мн., “Беларусь”.1985.сс., 168, 174).
У выніку ліквідацыі ў 1954 г. Палескай вобласці Васілевіцкі раён перадалі ў Гомельскую вобласць, а ў верасні 1959 г. раён таксама быў ліквідаваны. Яго тэрыторыю падзялілі паміж Калінкавіцкім і Рэчыцкім раёнамі. Так, Ліпаўскі сельсавет зноў апынуўся ў складзе Калінкавіцкага раёна.
…Што з сябе ўяўляў Ліпаўскі сельсавет напачатку свайго дзеяння добра вынікае са справаздачы яго першага старшыні Фёдара Іванавіча Молчана, ураджэнца Ракава, з якой ён выступіў на нарадзе 30 верасня 1924 г. Яго справаздачу зафіксавалі ў пратаколе, які захоўваецца ў дзяржаўным архіве. Вось што гаворыцца ў гэтым дакуменце: “Слухалі даклад аб рабоце райсельсавета, дакладчык тав. Молчан, які гаворыць, што за час з 20 жніўня па 30 верасня, як ён уступіў ва ўзбуйнены Ліпаўскі райсельсавет, зроблена наступнае: райсельсавет складаецца з 5 членаў — старшыні, яго намесніка сакратара, старшыні СККАЗ (сельскі кааператыў калектыўнай апрацоўкі зямлі – І.Г.). Работа р/с не вельмі здавальняючая, асабліва па СККАЗ, так як старшыня СККАЗ тав. Турчанка не адпавядае свайму прызначэнню, да таго ж ён увогуле не хоча працаваць, у дальнейшым яго трэба будзе убраць, так як работа па СККАЗ зусім храмае.
Пра намесніка свайго тав. Уласенка нават гаварыць не стану, бо яго нават не бачу. Што тычыцца сакратара тав. Богача , аб ім можна сказаць толькі добрае- цудоўны работнік, які даволі няблага вядзе канцылярыю.
У сельсавет уваходзяць 5 вёсак, колькасць гаспадарак – 721, жыхароў абодвух палоў – 2044 душы, усяго ворнай зямлі, якая стала аб’ектам падаткаабкладання -1128 дзес 80 с., сенакосу – 996 дзес. 85 с. (У Мнагавершы пражывала 514 жыхароў, у Ператоку – 409, у Вязавіцы — 522, у Ракаве – 441, у Ліпаве -158 – І.Г.).
Пасяджэнні сельсавета прахо-дзяць раз у тыдзень, пленарныя нарады – адзін раз у месяц. Разабрана 2 пісьмовыя заявы і 5 вусных, выдана 14 пасведчанняў, прынята 65 загадаў ад райвыканкама, не выканана – 9. Школы ў сельсавеце амаль адрамантаваны , за выключэннем Ліпаўскай, дзе толькі на шкленне падвойных рам патрабуецца 45 руб. Дровы ў школы завезены. Што датычыцца арэнднай платы за сенакос, то яна не спагнана, так як вяскоўцы, у тым ліку і члены сельсавета, адмовіліся яе уносіць” (Мазырскі архіў. Ф. 80.воп.1.с.12.лл. 17-18).
Ужо 7 студзеня 1925 г. на пасяджэнні сельсавета разам з абмеркаваннем пытанняў “Аб з’ездзе Саветаў Калінкавіцкага раёна” і “Аб сельгаспадатку” абмеркавалі пытанне “Аб сакратары сельсавета”. Старшыня савета Молчан далажыў, што 18 снежня 1924 г. у сельсавеце не стала сакратара. Івана Іванавіча Богача, які займаў гэтую пасаду, забілі. Спачатку ў забойстве абвінавацілі праціўнікаў новай улады, а пасля раследавання выявілі, што прычынай з’явілася саперніцтва з-за жанчыны.
Паколькі канцылярыскія справы былі запушчаны і далей такога становішча дапускаць было нельга, вырашылі зацвердзіць сакратаром члена сельсавета ад в. Ліпава Капітонаву Марыю Іванаўну.
Дарэчы, замест Турчанкі к таму часу СККАЗ узначальваў ужо Краўцоў П. (Мазырскі архіў. ф.80.воп. 1. с.9. лл. 35-36).
У лютым 1925 г. для ўпарадкавання работы па напрамках пры сельсавеце былі створаны камісіі: зямельна-лясная (Краўцоў Я., Краўцоў П., Богач К., Спірыдонаў П., Казлоў В.); дарожна-добраўпарадкавальная (Хруль А., Горбач З., Алісейка Ф., Молчан Ф., Казлоў С., Рукаў Д., Горбач К.); культурная (Кашавар А., Крэсік К., Ткач П., Старжыцкая З., Пікун В., Мікевіч М., Кажадуб А.); тэрытарыяльна-грамадская (Кавалёў Е., Перапеча А., Горбач І., Сафроненка П., Акісімовіч І.). (Мазырскі архіў. ф.80. воп. 1. с.9).

Стаўка на культуру

А жыццё ў вёсцы разгортвалася ў адпаведнасці з рэаліямі часу 20-х гадоў.
Індывідуальныя гаспадаркі сялян у абсалютнай большасці развіваліся цераз пень-калоду. Не лепш выглядала і першая калектыўная гаспадарка, якая была створана ў Ліпаве ў 1920 г. на базе былога панскага маёнтка, і названа саўгасам “Ліпава”.
У справаздачным дакладзе Калінкавіцкага райвыканкама за перыяд з 1 снежня 1923 г. па 14 кастрычніка 1924 г. адзначалася: “Састаў саўгасаў у Калінкавіцкім раёне – 1 агульнай плошчай да 500 дзес., але ў сувязі з недастатковасцю жывёлы ўся плошча не засяваецца, а здаецца ў арэнду, савецкая гаспадарка правільна не вядзецца” (Мазырскі архіў.ф.80. воп.1. с. 5. лл.56-58).
Згодна Плану правядзення восеньскай пасяўной кампаніі 1924 г. ў Калінкавіцкім раёне за Ліпаўскім сельсаветам налічвалася 438 га ворыўнай зямлі. Савету даводзілася заданне павялічыць пасяўны клін на 86 га. Агульная пасяўная плошча па сельсавету павінна была скласці 1714 га, агульная плошча сенакосаў – 2225,5 га. Саўгасу “Ліпава” ставілася задача дапамагчы беднякам у ворыве 15 га зямлі і сяўбе на 20 га, а таксама малацьбе на плошчы 6 га (Мазырскі архіў. ф.226. воп.1. с. 57. лл. 47-49).
Ва ўрочышчы Атолін, дзе быў вялікі сад, пасека і будынкі фольварка тады ж сіламі некалькіх сем’яў беднякоў з в. Ракаў была ўтворана сельскагаспадарчая камуна. Аднак першыя камунары не надта клапаціліся пра развіццё былой панскай гаспадаркі, а, наадварот, за непрацяглы час яе праелі і разбазарылі.
У праяданні панскай жыўнасці, дарэчы, райвыканкам абвінаваціў і першага ўпраўляючага саўгаса “Ліпава” Антона Іосіфавіча Мыку, якога ў 1920г. белапольскія акупанты, што прыйшлі ў Ліпава, як успамінала яго жонка, збілі да паўсмерці, як стаўленіка савецкай улады.
20 лютага 1925 г. на сходзе грамадзян у в. Мнагаверш са справаздачай аб стане спраў у саўгасе”Ліпава” далажыў новы яго ўпраўляючы Руноў. Ён паведаміў сялянам, у якім стане прыняў гаспадарку, і што ім зроб-лена за невялікі час: ”У першую чаргу адрамантаваны млын, паднята з зямлі агароджа вакол саду, пачаты работы па ўзнаўленні саўгаса, які ў дальнейшым павінен стаць паказальнай гаспадаркай для сялянства па развіцці палепшанай пароды жывёлы”.
Тут жа на сходзе разгледзелі пытанне аб забароне выпасу жывёлы на пасевах азімых, што наносіць непапраўную шкоду для сельскай гаспадаркі. (Мазырскі архіў. ф.80. воп. 1. с.34. лл. 6-7).
У справаздачы Калінкавіцкага райвыканкама за 1925 год даецца наступная характарыстыка першаму ў Калінкавіцкім раёне саўгасу: “У раёне ёсць саўгас “Ліпаў” з плошчай зямлі 427 дзес. сенаворыва, пры ім садова-агародная гаспадарка і паравы млын, які ў справаздачным годзе згарэў, але зараз адрамантаваны і працуе. Саўгас быў вельмі апустошаны пры пераходзе з Рэчыцкага ў Мазырскі павет, так як інвентар увесь быў вывезены і ледзь адноўлены ў цяперашні час, але ўсё-такі для поўнага аднаўлення саўгаса трэба шмат сродкаў і прыкласці максімум працы”. (Мазырскі архіў. ф. 80. воп.1. с.5. лл.147-149).
У Ліпава на той час таксама працавалі: цагельня, 2 кузні,маслабойня, стальмашня і крухмальны завод, які ў 1925 г. стварылі на базе былой панскай вінакурні. Як сведчаць звесткі са статыстычнага даведніка “Усе раёны БССР” (1933 г.), на Ліпаўскім крухмальным заводзе працавала 13 чалавек, якія стварылі валавы прадукт коштам у 30 тыс руб.
6 сакавіка гэтага ж года ў Ліпаўскі сельсавет наведаўся рэвізор з Калінкавіцкага райвыканкама. Гэта быў сакратар райвыканкама М.І.Круппа. У акце праверкі прадстаўнік раёна занатаваў наступнае: “Канцылярыя сельсавета знаходзіцца ў былым царкоўным доме, у якім займае два пакоі, у адным з якіх размяшчаецца канцылярыя, у другім – прыхожая, дзе адначасова змяшчаецца і хата-чытальня.
<…> Пастаянных платных работнікаў сельсавета – два: старшыня Молчан і сакратар Капітонава.
<…> Зарэгістравана ў 1924 годзе нараджэнняў – 25, смярцей – 8, бракаў – 2”.
У якасці заўваг рэвізор запісаў наступныя даручэнні:
“1. Ажыццявіць конскі ўлік у адпаведнасці з вызначанымі нормамі.
2.Здзейсніць улік ваеннаабавязаных.
3.Ажыццявіць улік пабудоў, жывога і нежывога інвентару, зямельных і лугавых угоддзяў і аб’ектаў абкладання.
4.Зрабіць улік павозак і вупражы.
5.Здзейсніць улік інвалідаў грамадзянскай і імперыялістычнай войн і іх сямей.
6.Прыступіць да састаўлення падворна-пасямейных спісаў” (Мазырскі архіў. ф.80. воп.1, с.34, л.50).
У пачатку мая 1925 г. адбыўся I-ы з’езд Саветаў Мазырскай акругі, на якім былі абазначаны праграмныя накірункі дальнейшага руху савецкай улады і насельніцтва акругі на бліжэйшы перыяд. Так, выступаючы перад дэпутатамі з’езда, сакратар акружнога камітэта партыі бальшавікоў т. Быкоўскі ў першую чаргу звярнуў увагу ўсіх на неабходнасць узняцця культурнага ўзроўню сельскай гаспадаркі і павышэння яе эканамічнага росту, паколькі сельская гаспадарка на той момант дасягнула ўсяго 60 % даваеннага росту.
Выступілі на з’ездзе і прадстаўнік прафсаюзаў: т.Блюмкін і ад маладзёжнага прафсаюза т.Галадко, якія выказаліся аб няправільных падыходах да клопату аб працаўніках. Па іх меркаванні нельга аддаваць перавагу толькі рабочым, трэба клапаціцца і пра сялян. Яны выказалі слушную заўвагу і аб неабходнасці самага цеснага супрацоўніцтва рабочых і сялян па ўзняцці сельскай гаспадаркі.
На з’ездзе ішла размова і аб умацаванні Чырвонай Арміі, яе скарачэнні і ўмацаванні быту; аб пераломе псіхалогіі дзяцей; аб піянерскай і камсамольскай арганізацыях; аб росце культурных сіл вёскі.
Аб усім гэтым прадстаўнікам вёсак Ліпаўскага сельсавета далажыў дэлегат з’езда, старшыня сельсавета Фёдар Молчан на пашыраным пасяджэнні сельсавета, якое адбылося 6 мая 1925 г. У адпаведнасці з рашэннем прэзідыума сельсавета па ўсіх вёсках прайшлі сходы, на якіх да ведама сялян былі данесены новыя праграмныя ўстаноўкі.
Дарэчы, 6 мая на пасяджэнні сельсавета быў абраны і новы састаў прэзідыума сельсавета, у які ўвайшлі : Молчан – старшыня, Капітонава – сакратар, Краўцоў – старшыня СККАЗ, Горбач і Краўцоў Я. – члены сельсавета. (Мазырскі архіў. ф.80 .воп. 1. с.9. лл. 170-171).